Кескин рақобат шароити корхоналар учун бозордаги улушини сақ­лаб қолиш мураккаб вазифа сифатида намоён бўлган. Бундай шароитда корхоналар томонидан дастлаб қисқартирилган иш соати қўлланил­ган. Қисқартирилган иш вақти меҳ­натни ташкил этишнинг эгилувчан шаклларидан бири ҳисобланади. Кор­хоналар кескин иқтисодий танг­лик даврида ходимларни ишдан бўшатишдан воз кечиб, иш вақти давомийлигини қисқартиришлари мумкин. Иш вақти давомийлигини қис­қар­тириш ўз-ўзидан маошларни ҳам қисқаришига олиб келади, аммо ай­рим ходимлар ишсиз бўлиб қоли­ши­дан келиб чиқадиган салбий оқи­бат­ларга қараганда афзал ҳисобланади. Бунга Volkswagen компаниясининг тажрибасини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. 1994 йилда компаниянинг автомобиль сотувлари қисқар­ганли­ги туфайли корхона ночор аҳ­волга тушган. Ушбу шароитда корхона ходимларини ишдан бўшатмасдан, касаба уюшмалари билан ке­лишган ҳолда, ҳафталик иш вақтини 35 соатдан 28,8 соатга қисқартирган. Ушбу чекловлар 35 мингга яқин ходимларга нисбатан қўлланилган, улар томонидан инқироз даврида корхона фаолиятини сақлаб қолиш учун етарли иш ҳажми ва иш вақти бажарилган. Ўз навбатида корхонада зарур мутахассислар ўрни сақлаб қо­линган. Ком­пания томонидан қўлла­нилган ушбу тажриба инқирозни енгган биринчи самарали усул сифатида тан олинган.

     Меҳнатни ташкил этишдаги яна бир ўзгариш – телебандликнинг қўл­ланилиши бўлган (иш ўрнидан таш­қаридаги фаолият). Бу каби бандлик турининг қўлланилишига ходимларнинг иш ўринлари билан бевосита алоқа қилиш имкониятини берувчи, меҳнат натижаларини қисқа муддатда корхонага етказиш имконини берувчи ахборот-коммуникацион технологияларнинг ривожланиши сабаб бўлди. Телебандлик турлари — уйдаги телебандлик (ходимнинг уйи иш жойи ҳисобланади), мобиль телебанд­лик (иш вақтининг асосий қисми иш жойидан ташқарида – иш юзасидан сафарлар, мижозлар билан учрашув), қисман телебандлик (меҳнат фаолиятининг маълум қисми уйда, маълум қисми корхона ҳудудида бажарилади). Телебандлик ходимлар учун қу­лайлик яратиши Европада ўтказилган сўровномаларда ўз аксини топган. Яъни, иштирокчиларнинг 72 фоизи телебандлик оила ва хизмат вазифаларига қулай вақт ажратилишини, 50 фоизи ўз вақтини тежашини, 3,6 фоизи соғлиқ билан боғлиқ муаммоларини ҳал қилишини, 1,1 фоизи таълим ва малака ошириш имкони яратилишини, 0,7 фоизи эса иш билан банд бўлишини таъкидлашган.
Иш ўринлари билан алмашиш меҳнатни ташкил этишнинг эгилувчан шаклларидан бири сифатида 1980 йиллардан татбиқ этила бошланган. Иш ўринларини алмашиш имконияти асосан бошқарув ходимларига қулайлик туғдиради, чунки хизмат вазифасининг маълум бир қисмини бажаргандан сўнг оилавий масалаларга, таълим олишга, соғлиқни тик­лашга қўшимча вақт ажратиш имконияти пайдо бўлади.

     Корхонанинг самарали фаолият юритиши, энг аввало, корхона бош­қарувчилари томонидан ишлаб чиқа­ришни, меҳнат муносабатларини тўғ­ри ташкил этишга боғлиқ. Ушбу тад­қиқотимизда келтирилган иш билан бандликнинг эгилувчан шаклларидан фойдаланишнинг ижобий натижаларидан ташқари салбий оқи­батлари ҳам мавжуд. Иқтисодий ва­зиятни ол­диндан кўра билиш, меҳнат муносабатларини тўғри ташкил этиш орқали корхона рўбарў келиши мумкин бўл­ган мураккаб вазиятларнинг олдини олиш мумкин. Ушбу масала, энг аввало, мутахассис бошқарувчи кадрларни талаб этади.

     Таҳлилларимиз натижасига кўра, қуйидаги хулосаларни қайд этиш мумкин:

     ● аҳолини иш билан бандлигида хизмат кўрсатиш улушининг ортиб бориши ўз-ўзидан иш билан банд­ликнинг эгилувчан шакллари қўлла­нилишига ва такомиллашиб боришига олиб келади;

     ● ушбу йўналишда корхона имкониятидан келиб чиққан ҳолда, келажакда кутилиши мумкин бўлган вазиятни кўра билиш, иш бошқарув­чи – менежер кадрларни тайёрлаш самарадолигини ошириш лозим;

     ● бандликнинг эгилувчан шаклларининг амалиётда қўлланилиши корхоналар ўз фаолиятида юз тутиши мумкин бўлган мураккаб вазиятларда мутахассис ходимларни ишсизликдан сақлайди;

     ● иш билан бандликнинг эгилувчан шакллари қўлланилиши дунё иқтисодиётида кузатилаётган танг вазиятларда меҳнат бозоридаги ўзгаришларга тезкор жавоб беради;

     ● эгилувчан иш билан бандлик шакллари муаммони юмшатишга, аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳ­тож қатламини иш ўринлари билан таъминлашга ҳамда даромад манбаини яратишга ва малакасини оширишга имкон беради.

 

Дилмурод НАСИМОВ,
катта илмий ходим-изланувчи

ПОСЛАТЬ ДРУГУ

 ПЕЧАТЬ

Интервью