Мамлакатда содир бўлаётган ижтимой-иқтисодий ҳодисаларни статистик кўрсаткичларда тўлиқ ва тўғри акс эттирилиши олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотлар натижасини чуқур таҳлил қилиш, шунингдек, берилаётган имтиёзлар, киритилаётган инвестициялар самарадорлигини тўғри баҳолаш ҳамда улар асосида холис қарорларни қабул қилиш, самарали режалар ва дастурларни ишлаб чиқиш имконини беради. Мазкур ҳолат миллий ҳисоблар кўрсаткичларини халқаро услубиётларга мувофиқлаштиришнинг нечоғлик долзарб масала эканлигини кўрсатади.
Миллий ҳисоблар тизими (МҲТ) иқтисодий фаолият натижаларини ифодаловчи ҳисоблар ва жадвалларнинг муайян тўплами шаклида тузилган, ўзаро боғлиқ статистик кўрсаткичлар тизимини ўзида акс эттирадиган халқаро услубиёт бўлиб, мамлакат ижтимоий-иқтисодий ҳаётининг барча жабҳаларини ўрганишга хизмат қилади.
МҲТ назарий асосларининг вужудга келиши ҳамда ривожланиши кўп йиллик тарихга эга бўлиб, халқаро миқёсда тан олинган биринчи МҲТ халқаро стандарти «МҲТ-1953» ҳисобланади. Мазкур қўлланма 1968, 1993 ва 2008 йилларда янгиланиб, янада такомиллаштирилди.
«МҲТ-1968»нинг ишлаб чиқилиши миллий ҳисобчиликнинг ривожланишига катта ҳисса қўшди. Ушбу стандарт тамойиллари асосида БМТ миллий ҳисоблар бўйича йиллик статистик тўплам чоп этишни йўлга қўйди ҳамда кўплаб давлатлар «МҲТ-1968»ни миллий статистика амалиётига жорий қилиш ишларини амалга оширишди.
1970 йили Европа ҳамжамияти МҲТнинг европача вариантини ишлаб чиқди. Халқаро ташкилотлар ва олимларнинг тинимсиз изланишлари натижасида «МҲТ-1993» халқаро стандарти ишлаб чиқилди ва БМТ томонидан қабул қилинди. Ушбу стандартнинг ишлаб чиқилишида Р.Стоун, В.Леонтьев, П.Хилла, Ж.Хикс, Нанси Раглс, Роберт Айзнерларнинг ҳиссалари беқиёс. Мазкур стандартда иқтисодий статистиканинг турли бўлимлари ўртасидаги уйғунликка ҳам эътибор қаратилиб, бунда миллий ҳисоблардаги ташқи дунё ҳисоби тўлов баланси билан мувофиқ бўлиши таъкидланган. Шунингдек, «МҲТ-1993»да геология-қидирув ишларига харажатлар, дастурий таъминот, бадиий ва адабий ишланмалар асосий капиталнинг жамғарилиши сифатида талқин этилган. Бундан ташқари ушбу стандартда соф қийматликларни ҳисобга олиш услубиёти ишлаб чиқилган.
«МҲТ-2008» халқаро стандарти 2009 йилда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) Статистика комиссиясининг 40-сессиясида қабул қилиниб, ушбу қўлланмада бир қатор муҳим иқтисодий жараёнларни статистик кўрсаткичларда ифодалаш услубиёти такомиллаштирилган. Ушбу стандартда МҲТнинг асосий концепциялари сақланган бўлиб, иқтисодиётнинг муҳим аспектларини ўзида акс эттирувчи ЯИМ ва миллий даромаднинг муҳим компонентлари бўйича тарифлар ва таснифлар янгиланди. Мазкур ўзгаришлар молиявий инструментлар, марказий банк фаолияти, илмий тадқиқотларга харажатлар, ҳарбий харажатлар, молиявий ва номолиявий активлар таснифи билан операцияларни ўз ичига олади. Ушбу стандарт «Тўлов баланси (6 таҳ)», Истеъмол ва ишлаб чиқарувчи нархлари индекси бўйича халқаро қўлланма, Давлат молияси статистикаси халқаро қўлланмаси ва бошқа статистика соҳасидаги халқаро стандартлар ва қўлланмалар билан мувофиқликда ишлаб чиқилган.
Дунёда МҲТнинг жорий этилиши ҳолати
Ҳозирда ривожланган давлатларнинг аксарияти миллий ҳисоблар кўрсаткичларини БМТ ва Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ)нинг
«МҲТ-2008» халқаро стандарти қоидаларига мувофиқ шакллантирмоқда. ХВЖнинг маълумотларига кўра, унга аъзо бўлган 193 та мамлакатдан 1 таси «МҲТ-1968», 56 таси «МҲТ-1993», 136 таси «МҲТ-2008» халқаро стандарти қоидалари асосида миллий ҳисоблар кўрсаткичларини шакллантириб келмоқдалар (1-расм).
Мустақил давлатлар ҳамдўстлигига аъзо давлатларнинг 5 таси «МҲТ-1993», 6 таси «МҲТ-2008» халқаро стандарти қоидалари асосида миллий ҳисоблар кўрсаткичларини шакллантиради (1-жадвал).
Ўзбекистонда МҲТ халқаро услубиётини жорий этиш жараёнлари
Ўзбекистон миллий статистика амалиётига МҲТ халқаро услубиётини жорий қилиш ишлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йилдаги 433-сонли қарорига асосан бошланиб, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 январдаги ПФ-5635-сонли фармони, 2019 йил 9 апрелдаги ПҚ-4273-сонли қарори ҳамда 2020 йил 3 августдаги ПҚ–4796-сонли қарори МҲТни статистика амалиётига кенг жорий қилишни янада жадаллаштиришда ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилди.
2017-2022 йилларда Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика агентлиги томонидан миллий ҳисоблар кўрсаткичларини ҳисоблаш услубиётлари «МҲТ-2008» халқаро услубиёти қоидаларига мувофиқлаштирилди ва шу асосда қуйидаги ишлар амалга оширилди.
МҲТ, давлат молияси статистикаси ва тўлов баланси кўрсаткичлари ўзаро мувофиқлаштирилди. Бунда ЯИМ ҳисоб-китобларини давлат молияси статистикаси ва тўлов баланси маълумотларига мувофиқ равишда амалга ошириш ва Қўмитанинг расмий веб-сайтида эълон қилиб бориш йўлга қўйилди. Ушбу ҳисоб-китоблар асосида ЯИМ ва у билан боғлиқ макроиқтисодий кўрсаткичларнинг 2010 йилдан йиллик ва 2017 йилдан чораклик динамик қаторлари шакллантирилиб, эълон қилинди.
ЯИМни дискрет чораклар асосида ҳисоблаш тажрибасини жорий этиш орқали чораклик миллий ҳисоблар такомиллаштирилди. Давлат статистика қўмитасининг 2021 йил 8 февралдаги «Тармоқлар кесимида иқтисодий статистика кўрсаткичларини дискрет даврлар бўйича ҳисоблаш тажрибасини амалиётга жорий этиш тўғрисида»ги 2-сонли қарори қабул қилинди. Дискрет чоракларга асосланган ЯИМ ҳисоб-китобларини амалиётга жорий этиш орқали чораклик миллий ҳисобларни такомиллаштириш мақсадида «Иқтисодий статистика кўрсаткичларини дискрет чораклар асосида шакллантириш тартиби» ишлаб чиқилди ва Давлат статистика қўмитасининг 2021 йил 31 мартдаги 9-сонли қарори билан тасдиқланди.
Ушбу услубий низом асосида иқтисодий фаолият турлари кесимида ЯИМнинг дискрет чораклар бўйича ҳисоб-китоблари амалга оширилди, 2017 йилдан динамик қаторлар шакллантирилди ва Статистика агентлигининг расмий веб-сайтида эълон қилинди.
«Ресурслар ва ишлатилиш» жадвалларини тузиш тажрибаси такомиллаштирилди. Корхоналарнинг ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркибини ўрганиш мақсадида 23 турдаги саволномалар ишлаб чиқилди ҳамда 2020 йилнинг май-август ойларида республиканинг барча ҳудудларида жами 31 961 та хўжалик юритувчи субъектлар (номолиявий корхоналар, банклар ва суғурта ташкилотлари, нодавлат нотижорат ташкилотлар в.б.)ни қамраб олган ҳолда танланма кузатувлар ўтказилди.
Кузатувга кўра аниқланган «Харажатлар-ишлаб чиқариш»нинг янгиланган коэффициентлари асосида 2019-2020 йиллар учун «Ресурслар ва ишлатилиш» жадваллари шакллантирилди ва фойдаланувчиларга тақдим этилди.
2020-2021 йиллар давомида ХВЖ ва Осиё тараққиёт банки (ОТБ)нинг миллий ҳисоблар статистикаси бўйича техник кўмак миссиялари доирасида «Ресурслар ва ишлатилиш» жадвалларини тузиш тажрибаси такомиллаштирилди ҳамда бунинг натижасида мазкур жадваллар амалдаги 81 та тармоқ ва 81 та маҳсулотлар кесимидан 143 та тармоқ ва 143 та маҳсулотлар кесимига етказилди.
Халқаро тажрибани ўрганиш ҳамда «Ресурслар ва ишлатилиш» жадвалларини тузиш амалиётини такомиллаштириш мақсадида «Товарлар ва хизматлар ресурслари ва ишлатилиши жадвалларини тузиш бўйича услубий низом» ишлаб чиқилди ҳамда Давлат статистика қўмитасининг 2021 йил 16 декабрдаги 56-сонли қарори билан тасдиқланди.
Статистик кўрсаткичлар ҳисоб-китобларига халқаро таснифлагичлар жорий этилди. ЯИМни Якуний истеъмол усулида ҳисоблашда давлат бошқаруви органларининг якуний истеъмол харажатлари «Давлат бошқаруви органлари функцияларининг таснифи» бўйича шакллантирилди. Якуний истеъмол усулида ҳисобланадиган ЯИМ таркибида уй хўжаликларининг якуний истеъмол харажатлари кўрсаткичи «Мақсадлар бўйича индивидуал истеъмол таснифи» асосида шакллантирилди.
Капитал билан операциялар ҳисоби «Асосий фондлар таснифлагичи»ни жорий қилиш орқали такомиллаштирилди. Активларни турлари бўйича таснифлаш йўлга қўйилди.
Уй-жой эгалари томонидан ўз истеъмоли учун ишлаб чиқарилган яшаш хизматларини баҳолаш «МҲТ-2008» халқаро услубиётига мослаштирилди. Уй-жой эгалари томонидан ўз истеъмоли учун ишлаб чиқарилган яшаш хизматларини баҳолаш бўйича Услубий низом ишлаб чиқилди ва Давлат статистика қўмитасининг 2020 йил 29 августдаги 31-сонли қарори билан тасдиқланди. Ўз уйида яшаш бўйича шартли хизматларни баҳолаш ва ушбу хизматларни ЯИМ ҳисоб-китобларида акс эттириш йўлга қўйилди.
Ўз уйида яшаш бўйича шартли хизматларни қўшган ҳолда ЯИМ ва у билан боғлиқ макроиқтисодий кўрсаткичлар қайта ҳисобланди.
2-жадвалдан кўриш мумкинки, ўз уйида яшаш бўйича шартли хизматларни баҳолаш услубиётининг ўзгариши Ўзбекистонда ЯИМ ҳажмининг 2016-2020 йилларда 3,8 % дан 5,3 % гача ошишига олиб келди.
2-расм маълумотлари шуни кўрсатадики, ўз уйида яшаш бўйича шартли хизматларни баҳолаш услубиётининг ўзгариши 2016-2020 йилларда ЯИМ ўсиш суръатининг 0,1-0,2 % га камайишига сабаб бўлди.
Ўзбекистонда рақамли иқтисодиётнинг ривожланишини баҳоловчи статистик кўрсаткичлар тизими ишлаб чиқилди. Ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги ва Давлат статистика қўмитасининг «Ўзбекистон Республикасида рақамли иқтисодиёт статистикасини юритиш бўйича қўшимча чора-тадбирларни амалга ошириш ҳамда ахборот иқтисодиёти ва электрон тижорат йиғма кўрсаткичлар тизимини жорий этиш тўғрисида»ги қўшма қарори имзоланди. Ушбу қарор билан «Ахборот иқтисодиёти ва электрон тижорат» йиғма кўрсаткичи ҳамда унинг таркибига кирувчи фаолият турлари рўйхати тасдиқланди. «Ахборот иқтисодиёти ва электрон тижорат соҳаси бўйича ялпи қўшилган қиймат ҳажмини ҳисоблаш тартиби» ишлаб чиқилиб, Давлат статистика қўмитасининг 2021 йил 31 майдаги 16-сонли қарори билан тасдиқланди ҳамда амалиётга жорий этилди.
Ўзбекистонда молиявий воситачилик хизматлари ҳисоб-китоблари «МҲТ-2008» халқаро услубиётига мувофиқлаштирилди
Ушбу жараёнларнинг якуний босқичи сифатида молиявий воситачилик хизматлари ҳисоб-китоблари «МҲТ-2008» халқаро услубиёти талаблари асосида ХВЖ ва ОТБ экспертларининг тавсияларига мувофиқ Давлат статистика қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган «Билвосита ўлчанадиган молиявий воситачилик хизматлари ишлаб чиқаришини ҳисоблаш бўйича услубий низом» асосида 2017-2022 йиллар учун амалга оширилди.
Молиявий воситачилик хизматлари ҳажми «МҲТ-1993» услубиёти бўйича молиявий воситачилар томонидан олинган ва улар томонидан тўланган фоизлар ўртасидаги фарқ сифатида ҳисобланган ҳамда шартли тармоқнинг оралиқ истеъмоли сифатида бошқа хизматларга қўшган ҳолда қуйидаги формула асосида акс эттирилган.
Q = L – D, (1)
Бу ерда, L – кредитлар фоизли даромадларидан тушум; D – депозитлар учун фоизли тўлов.
«МҲТ-2008» услубиёти бўйича эса молиявий воситачилик хизматлари ҳажми кредит (депозит)ларнинг фоиз ставкалари ва базис ставкаси (кредитлар ва депозитлар бўйича ўртача фоиз ставкаси) ўртасидаги фарқни ҳисобот давридаги кредит (депозит)ларнинг ўртача қолдиғига кўпайтириш орқали қуйидаги формула асосида институционал секторлар кесимида ҳисобланди.
Q = (rL – rr) × yL + (rr – rD) × yD, (2)
Бу ерда, yL – ҳисобот даврига кредитларнинг ўртача қолдиғи; yD – ҳисобот даврига депозитларнинг ўртача қолдиғи; rL – кредитлар бўйича фоиз ставкаси; rD – депозитлар бўйича фоиз ставкаси; rr – базис ставкаси.
Мазкур услубиёт бўйича молиявий воситачилик хизматлари ҳажми иқтисодий фаолият турларининг оралиқ истеъмоли ҳамда уй хўжаликларининг якуний истеъмолига тақсимланди.
3-жадвал маълумотларидан кўриш мумкин, молиявий воситачилик хизматлари ҳажмининг такомиллаштирилган услубиётининг жорий этилиши натижасида ЯИМ ҳажми 2018-2021 йилларда 0,5-0,6 % га ошди (2-жадвал). Бу ҳолат МҲТ-2008 асосида баҳоланган молиявий воситачилик хизматлари ҳажмининг МҲТ-1993 асосида баҳоланган молиявий воситачилик хизматлари ҳажмига нисбатан камайганлиги билан изоҳланади.
3-расмда молиявий воситачилик хизматлари ҳажмининг такомиллаштирилган услубиётининг ЯИМ ўсиш суръатларига таъсири акс эттирилган. Жорий этилиши натижасида 2021 йил учун номинал ЯИМ ҳажми 734,9 трлн. сўмдан 738,4 трлн. сўмга ошди ва ЯИМнинг реал ўсиш суръати ўзгармади.
Ўзбекистонда МҲТни такомиллаштириш бўйича олдинда турган биринчи даражали вазифалар
Ўзбекистон статистика соҳасида МҲТни такомиллаштириш бўйича келгусида амалга оширилиши режалаштирилаётган ишлар қуйидагилардан иборат:
● ЯИМни доимий нархларда ҳисоблаш услубиётини янада такомиллаштириш (базис йилининг ўртача нархларида ҳисоблаш ва икки ёқлама дефляция қилиш усулини жорий қилиш);
● «Харажатлар ва ишлаб чиқариш» жадвалларини доимий нархларда баҳолаш амалиётини жорий этиш;
● Халқаро таққослаш дастурининг навбатдаги глобал босқичида иштирок этиш;
● Кузатилмайдиган иқтисодиётни баҳолаш амалиётини халқаро тавсиялар асосида такомиллаштириш;
● МҲТ соҳасида кадрлар салоҳиятини янада ошириб бориш.
Қайд этилган асосий йўналишлар бўйича тизимли ишларни йўлга қўйиш, мавжуд муаммоларни бартараф этиш, қўйилган вазифаларни тўлиқ бажариш натижасида МҲТ кўрсаткичларининг сифати яхшиланиши ва шаффофлиги ошишига эришилади. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатимиз миллий иқтисодиётини янада кенгроқ тавсифлаш, макроиқтисодий кўрсаткичлар ҳисоб-китобларини халқаро услубиётга мувофиқлаштириш орқали статистик кўрсаткичларнинг халқаро таққослаш даражасини ошириш, макроиқтисодий таҳлилни амалга ошириш имкониятларини кенгайтириш, шунингдек, Ўзбекистон иқтисодиётини акс эттирувчи кўрсаткичларнинг хорижий инвесторларга янада тушунарли бўлиши ҳамда мамлакатимизнинг инвестициявий жозибадорлигини, халқаро рейтинглардаги ўрнини яхшилаш каби ижобий натижаларга эришиш имконини яратади.
Баходир БЕГАЛОВ,
Ўзбекистон Республикаси Президетни ҳузуридаги Статистика агентлиги директори, и.ф.д., профессор
Аброрали МАМАДЖАНОВ,
Статистика агентлиги бошқарма бошлиғи, И.ф.ф.д. (PhD)
0
290 
