Ўзбекистон ҳудуди кембрийдан бошлаб то неогенга қадар – қарийб 545 миллион йилга яқин вақт оралиғини қамраб олувчи ёши палеонтологик қолдиқлар ёрдамида аниқланган ишончли геологик йилномани ўз ичига олган. Бу йилнома палеонтологик қолдиқлар асосида очилади ва инсониятга табиат тараққиёти ҳақида бетакрор маълумотлар тақдим этади.
Дунё илм-фанида палеозой, мезазой ва кайназой ётқизиқларининг биостратиграфияси ва улар билан боғлиқ фойдали қазилмаларнинг ҳосил бўлишини аниқлаш, геология соҳаси олдида турган муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Ҳудуднинг геологик тузилиши, қатламларнинг литологик таркиби, қалинлиги, тарқалиши ва уларда учрайдиган фауна ва флораларнинг ҳосил бўлиши, ривожланиши, тури ва уларни тадқиқ этишга доир эътиборнинг кучайиши нефт ва газ, фосфорит ва бошқа конларни қидиришда палеонтологик ва стратиграфик усуллардан фаол фойдаланиш ниҳоятда муҳим эканлигини яққол кўрсатмоқда. Шу сабабли қатламлардаги фауна ва флора қолдиқларини замонавий усуллар ёрдамида ўрганиш ва улардан олинган маълумотлар ётқизиқларнинг стратиграфик схемасини ишлаб чиқиш ва янада батафсиллаш, тоғ жинслари ёшини аниқлашда уларнинг ҳосил бўлиш шароитларини ўрганишда ва қайта тиклашда ҳамда фойдали қазилма конларининг махсулдор таркибий қатламларини аниқлаш бўйича илмий изланишлар олиб борилмоқда. Фауна қолдиқларини ва систематикасини изчил ўрганиш палеоиқлим ҳамда палеоэкологиянинг ривожланиш босқичларини қайта тиклаш ва ётқизиқлар ёшини, чегарасини аниқлаш, геологик изланиш ва қидирув ишларининг иқтисодий самарадорлигини унумли тарзда оширишга алоҳида эътибор берилмоқда.
Барчамизнинг фахримиз бўлган Стратиграфия партияси нафақат юртимизда, балки бутун Ўрта Осиёда ягона партия ҳисобланади. Бугунги кунда партияда палеозой, мезозой ва кайнозой қатламларини ўрганишнинг бир қанча босқичлари, жумладан, қуйидаги усулларда ишлар олиб борилади: дала ишларида литологик-стратиграфик кесмалар тузиш, фациал кесмалар тузиш, палеонтологик кузатув нуқталарини ўрганиш ва батафсил геологик кузатув нуқталарини ўрганиш, ҳамда камерал, лаборатория ва тематик ишларини қамраб олган.
Шу ўринда тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Ўзбекистонда палеонтологлар томонидан кенг кўламли тадқиқот ишлари олиб борилган.
Ўзбекистон ҳудудида режали ва кўп қиррали геологик тадқиқотлар 1950 йиллардан ўтказила бошланган. Илк изланишлар палеонтологик ва стратиграфик тадқиқотлар билан узвий боғлиқ ҳолда амалга оширилган. Натижада, Ўрта ва Жанубий Тиён-Шоннинг бурмали структураларини ва текислик ҳудудларини ташкил этувчи ётқизиқларнинг ёшини асослаш, уларнинг геологик тузилишини талқин қилиш, фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш учун замонавий геологик асос яратиш билан боғлиқ бўлган кўплаб мураккаб муаммолар муваффақиятли ечилди. Бутун дунё геологик тадқиқотлари амалиётида ётқизиқларнинг ёшини аниқлашда ва уларни умумий стратиграфик шкала миқёсида ҳам, минтақавий ва маҳаллий шкалалар миқёсда ҳам таққослаш учун ҳозирги босқичда жуда юқори даражадаги аниқликка ва ишончлиликка эришган махсус палеонтологик ишлар натижаларига таяниши бежиз эмас. Геологик муносабатларни, ётқизиқларнинг стратиграфик кетма-кетлиги ва уларнинг ёшини талқин этишда фауналарнинг пелагик гуруҳлари (ордовик ва силур даврларида граптолитлар; девон даврида конодонтлар, тентакулитлар ва аммоноидеалар; карбонда аммоноидеалар ва конодонтлар; юра ва бўр даврларида аммонитлар; палеоген даврида наннопланктон) ва шундай бошқа барча бентос гуруҳлар (кембрий, ордовик, силур, девон ва карбон даврларида археоциатлар, строматопораталар, табулятоморфли маржонлар, маржонлар-ругозалар, брахиоподалар, мшанкалар, трилобитлар, остракодалар, криноидеалар, гастроподалар ва пелециподалар; карбон ва перм даврларида фораминифералар; юра ва бўр даврларида фораминифералар, пелециподалар, гастроподалар, брахиоподалар ва маржонлар; палеоген даврида пелециподалар ва гастроподалар) муҳим рол ўйнайди. Саёз сувли денгиз ва континентал ётқизиқларнинг ёшини асослашда ўсимлик қолдиқлари катта аҳамитга эга.
Таърифланган турлар ва баъзи голотипларнинг палеонтологик коллекциялари қуйидаги музейларда сақланмоқда: Давлат геология музейи, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети (ЎзМУ), Тошкент Давлат Техника университети (ТДТУ), «Ботаника» илмий-ишлаб чиқариш маркази, Россиянинг Бутун Россия нефт геологияси илмий-тадқиқот институти (БНГИТИ), Санкт-Петербург Давлат университети (СПДУ), академик Ф.Н. Чернишев номидаги Марказий илмий-тадқиқот геология-разведка музейида (МИТГР музейи) ҳамда Уэльс Миллий музейида (Кардифф, Буюк Британия) ва Сенкенберг музейида (Франкфурт, ГФР).
Шуни таъкидлаб ўтишим жоизки, 1979 йил 22 мартда бир қанча геологлар, палеонтологлар ва стратиграфларимизнинг фидокорона саъй-ҳаракатлари билан Қашқадарё вилояти Китоб тумани ҳудудидаги Зарафшон тоғ тизмасининг жануби-ғарбий тармоқлари, Жиндидарёнинг сўл қирғоғида жойлашган Китоб давлат геология қўриқхонаси ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди (А.И. Ким, М.В. Ерина ва бошқалар). Ернинг геологик тарихига оид табиий-илмий ёдгорликлари бўлмиш ноёб палеонтологик – стратиграфик объектларни режа асосида ўрганиш ва муҳофазалаш мақсадида ташкил этилган. Қўриқхона ҳудудидаги Зинзилбон кесмасида девон системасининг халқаро стратиграфик эталонларидан бири, 1996 йилда Геология фанлари Халқаро уюшмаси томонидан ратификация қилинган эмс ярусининг қуйи чегарси стратотипи жойлашган. Шунга биноан, Китоб давлат геология қўриқхонаси жаҳон стратиграфия эталони қуйи девон эмс яруси қуйи чегараси стандарти ёки – «Global Stratotipe and Poin» глобал стратотип чегарасининг соҳиби, сақловчиси сифатида тан олинди ва халқаро мақом беришга асос бўлди.
Ҳозирги кунда Стратиграфик партия мутахассислари Н.Х. Абдиев, Ф.А. Салимова, Н.Х. Давлатов ва бошқалар билан яқин ҳамкорликда КГНППга туташ ҳудудда, Оқсув дарёсининг юқори оқимида тадқиқот ишларини олиб бормоқда (1, 2, 3-расм).
2020 йили партиямиз олимаси томонидан фораминифера қолдиқлари асосида Ғарбий Ўзбекистоннинг янгиланган палеоген даврининг таққослаш стратиграфик схемаси тузилди. Ушбу схема палеоген ётқизиқларининг стратиграфик схемасини Ўзбекистоннинг умумий стратиграфик шкаласи, Россиянинг умумий стратиграфик шкаласи ва Халқаро стратиграфик шкаласи билан ўзаро боғлиқлиги исботланган. Бу геолог мутахассисларга минтақанинг геологик тузилишига оид замонавий қарашларни акс эттиради ва легендалар тузиш учун янгиланган стратиграфик асос сифатида 1 : 50000 ва 1 : 100000 масштабли геологик хариталар тузишда фойдаланиш мумкин.
Келажакка нигоҳ
Партиямизнинг фахрлари олим ва олималари устозларимиз томонидан бир қанча илмий мақолалар, монографиялар чоп этилган. Шулардан, «Ўзбекистон фанерозой тошқотган фауналари ва флоралари атласи» (А.И. Ким, М.В. Ерина, И.А. Ким, И.М. Абдуазимова, Ф.С. Каримова, Ф.А. Салимова ва бошқалар, 2007), «Марказий Қизилқум ордовик, силур, девон ва карбон даврларининг тошқотган фауналар маълумотномаси (Томдитов, Аристантов, Сангрунтов, Қулжуқтов)» (А.И. Ким, М.В. Ерина, И.А. Ким, Ф.С. Каримова, Ф.А. Салимова, Н.Х.Давлатов ва бошқалар, 2022), «Атлас по стратиграфии, палеогеографии и палеоэкологии меловых отложений Узбекистана» (И.М. Абдуазимова, 2022), «Қулжуқтов тоғи эоцен ётқизиқлари стратиграфияси ва фораминифералари» (Н.А. Мусаева, 2023), «Стратиграфическое значение строматопорат девонских отложений гор Тамдытау и Сангрунтау (Центральные Кызылкумы)» (Ф.С. Каримова, 2024), ва бошқа фундаментал асарлар мавжуд. Ушбу китобларда Ўзбекистон ҳудудида ривожланган фанерозой геологик тизимларнинг умумий ва минтақавий табақаларига тўлиқ таъриф берилган; хариталанувчи қатламаларнинг ёши ҳақидаги мунозарали масалалар акс эттирилган, минтақавий табақаларни таққослаш схемаси ҳамда фауна ва флоралар топилган кесмаларнинг кенг миқиёсда таърифи келтирилган. Бу китоблар нафақат олимлар, балки талабалар ва ёш мутахассислар учун ҳам қўлланма вазифасини ўтайди.
Бугунги кунда партиямиз барқарор ва жадал ривожланиш йўлида тажрибали мутахассисларимиз йирик лойиҳалар устида астойдил меҳнат қилмоқдалар. Шулардан Аристантов, Ауминзатов, Сангрунтов, Шариқти, Томдитов ва Ҳисор тоғ тизмаларида дала стратиграфик тадқиқотларни ўтказмоқдалар. Ушбу тадқиқотлар 1 : 50000 миқёсдаги майдонни геологик қайта ўрганиш (ГҚЎ-50) ва 1 : 100000 миқёсдаги чуқур геологик хариталаш (ЧГХ-100) лойиҳалари доирасида амалга оширилмоқда. Дала тадқиқотлари натижалари ушбу ҳудуднинг геологик тузилишини янада аниқлаштириш, истиқболли майдонларни аниқлаш ва янги конларни очиш учун асос бўлиб хизмат қилади (Расм-4,5,6).
Айни пайтда Навоий вилояти Букантов тоғларидан жануби-ғарбида жойлашган Итемир – Жарақудуқ ҳудудидаги «Тош ўрмон» атрофида геология – қидирув ишларини Япония давлатининг Цукуба Университети бир гуруҳ олимлари билан илмий ҳамкорлик қилинмоқда. Бу партиямизга янги лойиҳаларни илгари суриш ҳамда кейинги ривожланиш босқичига чиқишга кенг имкониятлар яратади.
Яна бир аҳамиятли жиҳати шундан иборатки, бизнинг партиямизда 5 нафар геология – минералогия фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ва 1 нафар геология-минералогия фанлари доктори (DSc) фаолият юритмоқда. Улар нафақат тадқиқотлар билан, балки ёш авлодни тайёрлаш билан ҳам шуғулланишади. Ҳар йили Геология фанлар университети, Ўзбекистон миллий университети, Тошкент Давлат техника университети, Италиянинг PISA университетларидан талабалар келиб, партиямиз мутахассисларидан амалиёт ўташади. Бу эса ёшлар учун ҳақиқий мактаб, илмий мероснинг узлуксиз давомидир.
Стратиграфия партияси – Ўзбекистон геологиясининг фахри. У ер пўстининг узоқ ва мураккаб тарихини очиб берувчи, фойдали қазилмаларга йўл кўрсатувчи, ёшларнинг илмий қанотини очиб берадиган улкан мактабдир. Бугунги изланишлар, ҳамкорликдаги лойиҳалар ва халқаро мақомга эга бўлган геологик объектлар яна бир бор шуни кўрсатадики, Стратиграфия партияси фақат кечаги куннинг тарихини ўрганмайди, балки келажак тараққиёти учун мустаҳкам пойдевор яратади.
Барчамизнинг фахримиз бўлган Стратиграфия партияси нафақат юртимизда, балки бутун Ўрта Осиёда ягона партия ҳисобланади. Бугунги кунда партияда палеозой, мезозой ва кайнозой қатламларини ўрганишнинг бир қанча босқичлари, жумладан, қуйидаги усулларда ишлар олиб борилади: дала ишларида литологик-стратиграфик кесмалар тузиш, фациал кесмалар тузиш, палеонтологик кузатув нуқталарини ўрганиш ва батафсил геологик кузатув нуқталарини ўрганиш, ҳамда камерал, лаборатория ва тематик ишларини қамраб олган.
Шу ўринда тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Ўзбекистонда палеонтологлар томонидан кенг кўламли тадқиқот ишлари олиб борилган.
Ўзбекистон ҳудудида режали ва кўп қиррали геологик тадқиқотлар 1950 йиллардан ўтказила бошланган. Илк изланишлар палеонтологик ва стратиграфик тадқиқотлар билан узвий боғлиқ ҳолда амалга оширилган. Натижада, Ўрта ва Жанубий Тиён-Шоннинг бурмали структураларини ва текислик ҳудудларини ташкил этувчи ётқизиқларнинг ёшини асослаш, уларнинг геологик тузилишини талқин қилиш, фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш учун замонавий геологик асос яратиш билан боғлиқ бўлган кўплаб мураккаб муаммолар муваффақиятли ечилди. Бутун дунё геологик тадқиқотлари амалиётида ётқизиқларнинг ёшини аниқлашда ва уларни умумий стратиграфик шкала миқёсида ҳам, минтақавий ва маҳаллий шкалалар миқёсда ҳам таққослаш учун ҳозирги босқичда жуда юқори даражадаги аниқликка ва ишончлиликка эришган махсус палеонтологик ишлар натижаларига таяниши бежиз эмас. Геологик муносабатларни, ётқизиқларнинг стратиграфик кетма-кетлиги ва уларнинг ёшини талқин этишда фауналарнинг пелагик гуруҳлари (ордовик ва силур даврларида граптолитлар; девон даврида конодонтлар, тентакулитлар ва аммоноидеалар; карбонда аммоноидеалар ва конодонтлар; юра ва бўр даврларида аммонитлар; палеоген даврида наннопланктон) ва шундай бошқа барча бентос гуруҳлар (кембрий, ордовик, силур, девон ва карбон даврларида археоциатлар, строматопораталар, табулятоморфли маржонлар, маржонлар-ругозалар, брахиоподалар, мшанкалар, трилобитлар, остракодалар, криноидеалар, гастроподалар ва пелециподалар; карбон ва перм даврларида фораминифералар; юра ва бўр даврларида фораминифералар, пелециподалар, гастроподалар, брахиоподалар ва маржонлар; палеоген даврида пелециподалар ва гастроподалар) муҳим рол ўйнайди. Саёз сувли денгиз ва континентал ётқизиқларнинг ёшини асослашда ўсимлик қолдиқлари катта аҳамитга эга.
Таърифланган турлар ва баъзи голотипларнинг палеонтологик коллекциялари қуйидаги музейларда сақланмоқда: Давлат геология музейи, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети (ЎзМУ), Тошкент Давлат Техника университети (ТДТУ), «Ботаника» илмий-ишлаб чиқариш маркази, Россиянинг Бутун Россия нефт геологияси илмий-тадқиқот институти (БНГИТИ), Санкт-Петербург Давлат университети (СПДУ), академик Ф.Н. Чернишев номидаги Марказий илмий-тадқиқот геология-разведка музейида (МИТГР музейи) ҳамда Уэльс Миллий музейида (Кардифф, Буюк Британия) ва Сенкенберг музейида (Франкфурт, ГФР).
Шуни таъкидлаб ўтишим жоизки, 1979 йил 22 мартда бир қанча геологлар, палеонтологлар ва стратиграфларимизнинг фидокорона саъй-ҳаракатлари билан Қашқадарё вилояти Китоб тумани ҳудудидаги Зарафшон тоғ тизмасининг жануби-ғарбий тармоқлари, Жиндидарёнинг сўл қирғоғида жойлашган Китоб давлат геология қўриқхонаси ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди (А.И. Ким, М.В. Ерина ва бошқалар). Ернинг геологик тарихига оид табиий-илмий ёдгорликлари бўлмиш ноёб палеонтологик – стратиграфик объектларни режа асосида ўрганиш ва муҳофазалаш мақсадида ташкил этилган. Қўриқхона ҳудудидаги Зинзилбон кесмасида девон системасининг халқаро стратиграфик эталонларидан бири, 1996 йилда Геология фанлари Халқаро уюшмаси томонидан ратификация қилинган эмс ярусининг қуйи чегарси стратотипи жойлашган. Шунга биноан, Китоб давлат геология қўриқхонаси жаҳон стратиграфия эталони қуйи девон эмс яруси қуйи чегараси стандарти ёки – «Global Stratotipe and Poin» глобал стратотип чегарасининг соҳиби, сақловчиси сифатида тан олинди ва халқаро мақом беришга асос бўлди.
Ҳозирги кунда Стратиграфик партия мутахассислари Н.Х. Абдиев, Ф.А. Салимова, Н.Х. Давлатов ва бошқалар билан яқин ҳамкорликда КГНППга туташ ҳудудда, Оқсув дарёсининг юқори оқимида тадқиқот ишларини олиб бормоқда (1, 2, 3-расм).
2020 йили партиямиз олимаси томонидан фораминифера қолдиқлари асосида Ғарбий Ўзбекистоннинг янгиланган палеоген даврининг таққослаш стратиграфик схемаси тузилди. Ушбу схема палеоген ётқизиқларининг стратиграфик схемасини Ўзбекистоннинг умумий стратиграфик шкаласи, Россиянинг умумий стратиграфик шкаласи ва Халқаро стратиграфик шкаласи билан ўзаро боғлиқлиги исботланган. Бу геолог мутахассисларга минтақанинг геологик тузилишига оид замонавий қарашларни акс эттиради ва легендалар тузиш учун янгиланган стратиграфик асос сифатида 1 : 50000 ва 1 : 100000 масштабли геологик хариталар тузишда фойдаланиш мумкин.
Келажакка нигоҳ
Партиямизнинг фахрлари олим ва олималари устозларимиз томонидан бир қанча илмий мақолалар, монографиялар чоп этилган. Шулардан, «Ўзбекистон фанерозой тошқотган фауналари ва флоралари атласи» (А.И. Ким, М.В. Ерина, И.А. Ким, И.М. Абдуазимова, Ф.С. Каримова, Ф.А. Салимова ва бошқалар, 2007), «Марказий Қизилқум ордовик, силур, девон ва карбон даврларининг тошқотган фауналар маълумотномаси (Томдитов, Аристантов, Сангрунтов, Қулжуқтов)» (А.И. Ким, М.В. Ерина, И.А. Ким, Ф.С. Каримова, Ф.А. Салимова, Н.Х.Давлатов ва бошқалар, 2022), «Атлас по стратиграфии, палеогеографии и палеоэкологии меловых отложений Узбекистана» (И.М. Абдуазимова, 2022), «Қулжуқтов тоғи эоцен ётқизиқлари стратиграфияси ва фораминифералари» (Н.А. Мусаева, 2023), «Стратиграфическое значение строматопорат девонских отложений гор Тамдытау и Сангрунтау (Центральные Кызылкумы)» (Ф.С. Каримова, 2024), ва бошқа фундаментал асарлар мавжуд. Ушбу китобларда Ўзбекистон ҳудудида ривожланган фанерозой геологик тизимларнинг умумий ва минтақавий табақаларига тўлиқ таъриф берилган; хариталанувчи қатламаларнинг ёши ҳақидаги мунозарали масалалар акс эттирилган, минтақавий табақаларни таққослаш схемаси ҳамда фауна ва флоралар топилган кесмаларнинг кенг миқиёсда таърифи келтирилган. Бу китоблар нафақат олимлар, балки талабалар ва ёш мутахассислар учун ҳам қўлланма вазифасини ўтайди.
Бугунги кунда партиямиз барқарор ва жадал ривожланиш йўлида тажрибали мутахассисларимиз йирик лойиҳалар устида астойдил меҳнат қилмоқдалар. Шулардан Аристантов, Ауминзатов, Сангрунтов, Шариқти, Томдитов ва Ҳисор тоғ тизмаларида дала стратиграфик тадқиқотларни ўтказмоқдалар. Ушбу тадқиқотлар 1 : 50000 миқёсдаги майдонни геологик қайта ўрганиш (ГҚЎ-50) ва 1 : 100000 миқёсдаги чуқур геологик хариталаш (ЧГХ-100) лойиҳалари доирасида амалга оширилмоқда. Дала тадқиқотлари натижалари ушбу ҳудуднинг геологик тузилишини янада аниқлаштириш, истиқболли майдонларни аниқлаш ва янги конларни очиш учун асос бўлиб хизмат қилади (Расм-4,5,6).
Айни пайтда Навоий вилояти Букантов тоғларидан жануби-ғарбида жойлашган Итемир – Жарақудуқ ҳудудидаги «Тош ўрмон» атрофида геология – қидирув ишларини Япония давлатининг Цукуба Университети бир гуруҳ олимлари билан илмий ҳамкорлик қилинмоқда. Бу партиямизга янги лойиҳаларни илгари суриш ҳамда кейинги ривожланиш босқичига чиқишга кенг имкониятлар яратади.
Яна бир аҳамиятли жиҳати шундан иборатки, бизнинг партиямизда 5 нафар геология – минералогия фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) ва 1 нафар геология-минералогия фанлари доктори (DSc) фаолият юритмоқда. Улар нафақат тадқиқотлар билан, балки ёш авлодни тайёрлаш билан ҳам шуғулланишади. Ҳар йили Геология фанлар университети, Ўзбекистон миллий университети, Тошкент Давлат техника университети, Италиянинг PISA университетларидан талабалар келиб, партиямиз мутахассисларидан амалиёт ўташади. Бу эса ёшлар учун ҳақиқий мактаб, илмий мероснинг узлуксиз давомидир.
Стратиграфия партияси – Ўзбекистон геологиясининг фахри. У ер пўстининг узоқ ва мураккаб тарихини очиб берувчи, фойдали қазилмаларга йўл кўрсатувчи, ёшларнинг илмий қанотини очиб берадиган улкан мактабдир. Бугунги изланишлар, ҳамкорликдаги лойиҳалар ва халқаро мақомга эга бўлган геологик объектлар яна бир бор шуни кўрсатадики, Стратиграфия партияси фақат кечаги куннинг тарихини ўрганмайди, балки келажак тараққиёти учун мустаҳкам пойдевор яратади.
Нигора МУСАЕВА, геология-минералогия фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD),
«Ўзбек геология қидирув» АЖ, «Регионал» МГТЭ Стратиграфия партияси етакчи геологи
«Ўзбек геология қидирув» АЖ, «Регионал» МГТЭ Стратиграфия партияси етакчи геологи