Бугун жаҳон хўжалиги интеграциясига қўшилиш сиёсатида қишлоқ хўжалиги тармоғини ривожлантириш зарурати аграр соҳада илмий-тадқоқот ишларини янада такомиллаштиришни талаб этмоқда.
Чунки, мамлакат аҳолисини сифатли озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш, мамлакат экспорт салоҳиятини ривожлантириш орқали жаҳон товар хўжалиги тизимида Ўзбекистоннинг салоҳиятли ўрни ва мавқеини ошириш имконияти таъминланиб, хусусан интеграцион алоқалар шаклланишига, иқтисодиёт мустаҳкамланишига шарт-шароит яратилади. ХХ асрнинг 90-йиллариданоқ инсоният томонидан табиатни муҳофаза қилиш, қишлоқ хўжалиги экинларининг генофондини сақлаб қолиш ва келажак авлодларга етказиш вазифаси зарур эканлиги тан олинди. Чунки серҳосил, касалликка чидамли, иқлим шароитларига мослашувчан навлар маданийлаштирилиши натижасида уларнинг айрим сифат кўрсаткичлари пасайиб бораётганлиги кўзга ташланди. Ер сайёрасида кечаётган табиий ва иқлимий ўзгаришлар, инсон фаолиятининг салбий оқибатлари натижасида экологик вазиятнинг ёмонлашиши қишлоқ хўжалигига яроқли бўлган ер майдонларининг камайишига олиб келаётган бир пайтда аҳоли сонининг тез суръатлар билан кўпайиб бораётганлиги, Ер шари аҳолиси учун озиқ-овқат манбаи сифатида қишлоқ хўжалиги тармоғини барқарор ривожлантиришга оид алоҳида талаблар қўймоқда. Бугунги кунда ривожланиш даражасидан қатъий назар барча мамлакатларда бундай талаблардан асосий ва энг муҳими – бу мамлакат аҳолисини етарли миқдордаги таркибан тўйимли ва сифатли озиқ-овқат маҳсулотлари билан узлуксиз таъминлаш вазифасидир.
Мазкур вазифа кейинги 15-20 йилларда дунё олимлари ва амалиётчиларини ташвишга солаётган долзарб муаммолар қаторига кирди. Шу сабабдан ҳам қишлоқ хўжалиги тармоғини ривожлантиришга эътибор янада ортмоқда. Шу билан бирга, таъкидлаш жоизки, иқтисодиётнинг бошқа тармоқлари хусусан, саноатнинг турли соҳаларида қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариладиган хомашёга бўлган талаб доимий равишда ортиб бормоқда.
Мамлакатимизда кейинги йилларда ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш ҳисобига озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириш, аграр соҳанинг экспорт салоҳиятини ошириш борасида изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Аммо, қишлоқ хўжалигида илм-фан натижалари ҳамда илғор технологиялардан фойдаланиш даражаси талабларга жавоб бермаслиги туфайли қишлоқ хўжалигида бандлик даражаси 27 фоиз (3,6 миллион киши)ни ташкил қилмоқда. Ваҳоланки, ривожланган давлатларда бу кўрсаткич 3-6 фоиздан ошмайди.
ХХ асрнинг 20-чи йилларига келиб, республикада қишлоқ хўжалиги ерлари мамлакат жами ҳудудининг 45 фоизини эгаллашини, аҳолининг қарийб 50 фоизи қишлоқ жойларда истиқомат қилишини эътиборга олсак, илм-фан ва ишлаб чиқариш интеграциясини чуқурлаштириш, соҳага илғор технологияларни, рақамли иқтисодиёт механизмларини жорий қилиш ҳисобига сезиларли ўсишга эришиш мумкин.
Ҳозир республикамизда 180 дан зиёд турдаги қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат маҳсулотлари 80 дан ортиқ мамлакатга экспорт қилиниб, жами экспорт даромадининг қарийб 20-25 фоизи шаклланаётган бўлсада, қишлоқ хўжалигида қўшилган қиймат яратиш имкониятларидан фойдаланиш, сақлаш, қайта ишлаш, савдо билан боғлиқ инфратузилмани ривожлантириш соҳаларига илғор технологияларни киритиш ҳисобига ушбу кўрсаткичларни 2,0-2,5 мартага ошириш имкиноятлари мавжуд. Шунингдек, ер майдонларидан унумли фойдаланиш, соҳага сув тежамкор технологияларни жорий этиш, ёввойи турлардан фойдаланган ҳолда қишлоқ хўжалиги экинлари таркибини диверсификациялаш ҳисобига фермерлар даромадини ошириш борасида ҳам кўплаб имкониятлар мавжуд.
Ишлаб чиқариш ва илм-фан интеграциясини янада чуқурлаштириш ҳисобига экспортбоп ва импорт ўрнини босувчи ноанъанавий экинлар селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротехникалари, замонавий қишлоқ хўжалигини юритиш механизмининг самарали шаклларини яратиш, рақамли технологиялардан унумли фойдаланиш каби долзарб йўналишларда илмий изланишлар кўлами талаб даражасида эмас.
Бугунги кунда айниқса – қишлоқ хўжалиги тармоғининг «Қишлоқ хўжалиги экинларининг генофондини сақлаб қолиш ва келажак авлодларга етказиш» вазифаси долзарблашмоқда. Бундай генофонд асосини – маданийлашган қишлоқ хўжалиги экинлари ёввойи аждодлари асосан тоғли ҳудудларнинг ўрмон хўжаликлари ерларида ўсувчи ёввойи грек ёнғоғи, ёввойи писта, ёввойи бодом, ёввойи олма, тоғ пиёзи (анзур), ёввойи арпа каби ўсимлик ва кўп йиллик дарахтлар ташкил этади. Ёввойи турлар юқори ҳосилдор, касалликлар, қурғоқчиликка, экстремал иқлим вазиятларига чидамли, озуқа хусусиятлари юқори бўлган янги навлар яратиш, мавжуд навларни такомиллаштиришда алмаштириб бўлмайдиган фонд ҳисобланади. Аммо, ер юзида аҳоли сони ортиши, салбий антропоген омил ва экологик муаммолар кучайиши, маданийлашган экинлар генофонди йўқолиб кетиши хавфини пайдо қилиб, тадқиқотлар кўрсатишича бундай хавф-хатарлар асосий манбалари қуйидаги йўналишларда намоён бўлмоқда:
– ҳудудларга тарихан мавжуд бўлмаган ва бошқа ҳудудлардан кириб келган касалликлар ва зараркунандаларнинг салбий таъсири;
– ҳудудлар учун хос бўлмаган сув тақчиллиги ва хусусий тармоқда чорвачилик соҳасининг ривожланиши ва ёввойи турлар ўсадиган майдонларда чорва боқилиши натижасида;
– тоғларда ўсувчи кўп йиллик дарахтлардан маҳаллий аҳолининг ўтин сифатида қирқиб олиниши жараёнининг тобора шафқатсиз юз бериши;
– ёввойи турлар ҳосили, ўсимликлар тизимсиз тарзда маҳаллий аҳоли томонидан турли мақсадларда йиғиб олиниши кабилар.
Республика раҳбариятининг «Биологик турли-туманликни сақлаб қолиш» конвенсиясига имзо қўйиши натижасида, қўриқланадиган ўрмонлар, қўриқхоналар майдони кенгайиб бораётган бўлсада, аммо, маданийлашган қишлоқ хўжалиги экинлари ёввойи аждодларидан самарали фойдаланиш ва уларни келажак авлод учун сақлаб қолиш масаласини қўриқлаш чоралари доирасида тўлиқ ҳал этиб бўлмайди. Бу борада муҳим йўналишлардан бири – ёввойи табиатдан фойдаланишда моддий ва маънавий манфаатдорлик (шахсий, жамоавий, ижтимоий ёки давлат манфаатлари) уйғотиш (моддий иштиёқ уйғотиш ёндашуви) асосида ҳудуддаги манфаатли томонларни муаммони ҳал этишга жалб қилишнинг ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Бунда иқтисодий дастаклар асосини ёввойи табиатдан фойдаланишда манфаатдор томонлар мақсадлари уйғунлигига эришиш масаласи ташкил этади. Шу боис, маданийлаштирилган қишлоқ хўжалиги экинларининг ёввойи аждодларидан фойдаланишда олинадиган якуний натижани ҳудуддаги турли манфаатдор томонлар ўртасида тақсимлаш борасидаги иқтисодий механизмларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамиятга эга.
Шерали ХОЛЛИЕВ,
Қарши Давлат университети «Иқтисодиёт» кафедраси ўқитувчиси
0
290 
