Дунё миқёсида турмуш сифати ва ижтимоий тараққиёт аҳоли жон бошига ЯИМнинг ўсиш суръатларидан кўра илгарилаб ўсмоқда. Бунинг сабабларидан бири шундаки, билимлар, инновациялар ва ғояларнинг оммалашуви турмуш сифатининг яхшиланишига хизмат қилмоқда. Инновациялар кундалик турмуш тарзимизга жадаллик билан кириб келиб, у қамраб олмаган соҳа йўқ ҳисоби. Мисол учун, соғлиқни сақлаш соҳасидаги инновациялар ҳаётнинг давомийлигини ошириши, турли касалликлардан сақланиш даражасини ошириши мумкин. Ахборот технологиялари ёки гаджетлар соҳасидаги илмий ютуқлар ҳаётимизни енгиллаштириши барчага аён ҳақиқат.
Давлат ва хусусий сектор томонидан Илмий тадқиқот ва тажриба конструкторлик (ИТТКИ)га инвестицияларнинг киритилиши инновацион рақобатбардошликни кучайтириш имконини беради. Масалан, олимлар Ray ва Linden (2020) 1995-2014 йиллар даври учун 195 та мамлакат бўйича маълумотлардан фойдаланган ҳолда, ҳаётнинг кутилаётган давомийлиги детерминантларини тадқиқ қилишди. Тадқиқот жараёни бошқа омиллар билан бир қаторда ИТТКИ харажатлари инсон умрининг ошишига ижобий таъсирини кўрсатди. Лихтенберг (2005) 1982 йилдан 2001 йилгача бўлган даврда 52 та мамлакатда янги дори воситасини муомалага киритишнинг ҳаёт давомийлигига таъсирини баҳолади. Эконометрик маълумотлар янги дорининг муомалага киритилиши ҳаётнинг давомийлигини тахминан 7 кунга оширишини тасдиқлади.
Шунингдек, инновациялар (ИТТКИ харажатлари билан ифодаланган) иқтисодий ўсишга ҳам бевосита ижобий таъсир кўрсатади. Масалан, Wang et al. (2013) 1991-2006 йиллар даврида ИҲТТ (Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилоти) ва Тайванда инновацион тармоқлардаги ИТТКИ харажатлари билан ЯИМнинг ўсиши ўртасидаги ўзаро боғлиқликни тадқиқ этди. Тадқиқотда айтилишича, энг катта самара ўртача даражали даромадга эга бўлган мамлакатларда кузатилмоқда. Гумус ва Челикай (2015) 1996-2010 йиллар даврида 52 та мамлакатда ИТТКИ харажатлари билан иқтисодий ўсиш ўртасидаги ўзаро боғлиқликни тадқиқ этишди. Эконометрик таҳлил натижалари шуни кўрсатдики, инновациялар узоқ муддатли истиқболда иқтисодий ривожланишга сезиларли даражада ижобий таъсир қилади. Szarowská (2017) 1995-2013 йилларда Европа Иттифоқига аъзо 20 та мамлакатнинг иқтисодий ўсиши учун тадқиқотларга давлат харажатларининг аҳамиятини баҳолади. Тадқиқотда таъкидланишича, инновацияларга давлат харажатлари Европада иқтисодий ўсишнинг ҳал қилувчи омили ҳисобланади. Бундан ташқари ички инвестициялар ва инсон капитали ҳам ЯИМнинг ўсиши билан ижобий боғлиқ. Бошқа бир тадқиқот ИТТКИ харажатларини барқарор ривожланиш билан боғлайди. Fernándezetal (2018) 1990-2013 йиллар даврида Европа Иттифоқи, АҚШ ва Хитойда ИТТКИ харажатлари билан карбонат ангидрид гази (CО2) ташланмалари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни тадқиқ этди. OLSнинг регрессион баҳосидан фойдаланган ҳолда тадқиқот шуни кўрсатмоқдаки, инновацияларга харажатлар CО2 ташланмалари камайишига олиб келмоқда ва бу билан экологик барқарорликка ҳисса қўшади.
Ушбу илмий мақоладан мақсад инновациялар бўйича ўзаро боғланган тадқиқотларни бир неча йўллар билан кенгайтириш. Биринчидан, имкон қадар дунёнинг кўплаб мамлакатларида ИТТКИ харажатлари билан ижтимоий тараққиёт ўртасидаги боғлиқликка эътибор қаратамиз. Бу инновацияларнинг ижтимоий фаровонликка таъсир қилиш-қилмаслигини текшириш имконини беради. Иккинчидан, инновацияларнинг тўғридан тўғри таъсири таълим ёки иқтисодий ривожланиш билан аралаш кетмаганини текшириш учун инсон капиталининг сифати, урбанизация ва аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот каби омилларнинг таъсирини ҳисобга оламиз. Бизнинг натижаларимиз шуни кўрсатмоқдаки, инновациялар (ИТТКИ харажатлари) ижтимоий тараққиёт индекси (SPI) билан катта ижобий боғлиқликка эга. Хусусан, Ўзбекистон ўз кўрсаткичларини ўртача даражадан юқори даромадга эга бўлган мамлакатлар даражасигача оширсагина, ижтимоий индекс қарийб 20 бандга ўсиши мумкин.
Тадқиқот маълумотлари 2019-2020 йиллар учун 13 та мамлакатларни қамраб олади. Тадқиқотда Social Progress Imperative нинг ижтимоий тараққиёт индекси (SPI) мустақил ўзгарувчи бирлик бўлиб хизмат қилади. Индекс учта ўлчов бўйича ўлчанади: инсоннинг асосий эҳтиёжлари, фаровонлик асоси ва имкониятлар. У 0 дан 100 гача оралиқда ўзгариб туради, бунда юқори баллар энг яхши ижтимоий тараққиётни акс эттиради. Асосий мустақил ўзгарувчи – бу ялпи ички маҳсулотдан фоиз ҳисобида ИТТКИ харажатлари (танлов миқдорини максимал даражада ошириш мақсадида 1996-2019 йиллар учун ўртача ҳисобланган кўрсаткичлар).
ИТТКИ харажатларидан эса миллий инновациялар кўрсаткичи сифатида фойдаланамиз. Маълумотлар Жаҳон банкидан олинган. Шунингдек, ижтимоий тараққиётни ҳаракатлантирувчи кучлари ҳисобланадиган ва тушириб қолдирилган ўзгарувчиларнинг систематик хатосини камайтиришимизга ёрдам берадиган бир қатор ўзгарувчиларни ҳам киритамиз. Жаҳон банкидан аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулотни (иқтисодий ривожланиш кўрсаткичи), Жаҳон банкидан урбанизация даражасини (демографик ўзгаришлар кўрсаткичи), БМТдан таълим индексини (инсон капитали кўрсаткичи) ва Heritage Foundationдан иқтисодий эркинлик индексини (EFI) (институтлар сифати кўрсаткичи) ҳисобга оламиз.
Ўзбекистон агар ИТТКИга харажатлари, аҳоли жон бошига ЯИМ, урбанизация, таълим индекси ва EFIни ўртача даражадан юқори даромадга эга бўлган мамлакатлар даражасигача ошира олган тақдирдаги, ижтимоий тараққиёт индексининг эталон прогнозини қилдик. 2-жадвалдаги коэффициентлар SPI 65 дан 84,3 гача ошади, деб тахмин қилинади (Мальтa даражасига қадар).
«Саноатлаштириш 4.0» феномени шароитида мамлакатларнинг углерод изини қисқартириш ва аҳоли турмушининг сифати ошишига интилиши – барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашда инновацион иқтисодий ривожланиш устувор постулатга айланади. Ҳозирги ўн йилликнинг асосий муаммолари табиий-иқлимий ўзгаришлар оқибатларини қисқартирган ҳолда барқарор ривожланишни таъминлаш имконини берадиган иқтисодий ўсиш суръатларини рағбатлантиришдан иборат. Жорий йилда инновацион иқтисодий ривожланиш узоқ муддатли иқтисодий ривожланишнинг зарурий шартига айланади. Технология ва инсон капиталига инвестициялар саноат, инфратузилма, транспорт ва соғлиқни сақлаш тизимини ўзгартиришнинг асосий омили бўлиши керак. Ўз навбатида, бу бизга атроф-муҳитга энг кам зарар етказадиган, энергия жиҳатидан самарадор иқтисодий ўсиш моделига ўтиш имконини беради. Жумладан, дунёдаги карбонат ангидрид гази ташланмаларининг 87 фоизи анъанавий энергия манбаларидан фойдаланишга тўғри келади.
Ўзбекистон раҳбарияти узоқ муддатли барқарор ўсишнинг омили сифатида инновация ва илм-фаннинг муҳимлигини алоҳида таъкидламоқда. Президентимизнинг ПҚ-3365-сонли қарори билан 2017-2021 йилларда илмий-тадқиқот муассасаларининг инфратузилмасини мустаҳкамлаш ва инновацион фаолиятини ривожлантириш бўйича комплекс чора-тадбирлар дастури тасдиқланди. Дастурга кўра 2018-2021 йилларда илмий ташкилотларни илмий-лаборатория ускуналари билан жиҳозлаш учун 32,3 млн. АҚШ доллари, илмий ташкилотларнинг бино ва иншоотларини реконструкция қилиш ва мукаммал таъмирлаш учун 116 млрд. сўмни йўналтириш режалаштирилган. Илмий инфратузилманинг мустаҳкамланиши илмий ташкилотлар ва олий ўқув юртлари, тадқиқот марказларининг илмий-тадқиқот салоҳиятини сезиларли даражада ошириш имконини беради. Инновацион фаолият натижаларининг таҳлили шуни кўрсатдики, 2018-2020 йилларда фан ва илмий фаолият соҳасини ривожлантириш учун Давлат бюджетидан 1,423 миллиард сўм ажратилган, битта илмий лойиҳани амалга ошириш учун ажратиладиган маблағ миқдори 3,5 баробар ошди, шунинг 40 фоизи илмий лаборатория асбоб-ускуналари, асбоблари ва сарфланадиган материалларини сотиб олиш учун мўлжалланган ва 2021 йилга келиб фанга сарфланадиган харажатлар улушини ЯИМнинг 0,8 фоизигача режали ошириш кўзда тутилмоқда. Илғор жаҳон тажрибаси асосида илмий-тадқиқот ишларини ўтказиш учун давлат буюртмасини шакллантиришнинг янги механизми жорий этилгани бу борада дастуриламал бўлмоқда.
Рауфхон САЛОҲЎЖАЕВ,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети доценти, ERGO директори
0
318 
