Дунёда олтин заҳиралари бўйича энг йирик мамлакатлар жумласига Жанубий Африка Республикаси, АҚШ, Россия, Австралия, Индонезия ва Канада киради. АҚШ, Канада, Австралия каби давлатлардаги кўплаб йирик олтин конлари маъданлари асосан 1940-1950 йилларга келиб деярли қазиб олинди. Ҳозирги кунда Ҳиндистондаги Колар, Жанубий Африкадаги Витватерсранд, Шимолий Америкадаги Хоумстейк каби олтин конлари заҳиралари 2,5-3 км чуқурликда ёпиқ усулда қазиб олинмоқда. Жанубий Африка геологларининг ҳисоб-китобларига қараганда ўта мукаммал тоғ кон қазиб чиқариш техникаси бўлишига қарамай, 4 км чуқурликда маъдан қазиш ишлари самарасиз бўлиб, қилинган сарф харажатларни қопламас экан.
1960-70 йилларга келиб, жаҳон бозорида олтин нархининг сезиларли даражада ошиши бутун дунёда йирик олтин конларини саноат миқёсида ўзлаштиришни жадаллаштирди. Йирик ва улкан ҳажмли конларни излаш ва геология қидирув ишларига (жумладан мамлакатимизда ҳам) қизиқиш кескин ортди. Аммо, қидириб топилган олтин маъданли конларда ўртача олтин миқдорининг нисбатан пастлиги уларни геологик қидирув ва саноат миқёсида ўзлаштириш катта маблағ талаб қилиши, айрим рангли ва нодир металларни жаҳон бозоридаги нархларини кескин пасайиши ва аксинча, қимматбаҳо металлар баҳосининг кутилганидан ҳам кўтарилиши туфайли кичик масштабли ва биринчи навбатда олтин маъданли конларни ўзлаштиришга эътибор янада ортди. Дунё статистик маълумотларига асосланиб айтиш мумкинки, қидириб топилган ҳар бир кон атрофида ўнлаб кичик масштабли маъданли майдонлар топилган бўлиб, улар асосий кондан турлича узоқликда жойлашган. Бундай турлича масофада жойлашган маъданли майдонларни йирик саноат усулида ўзлаштириш ҳамма вақт ҳам иқтисодий жиҳатдан самарали бўлавермайди. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмини ошириш имкониятлари аксарият ҳолларда чекланган бўлади. Шу сабабли, бугунги кунда асосий инфратузилмалардан анча олисда жойлашган, заҳиралари 0,5-5 тонна атрофида бўлган кичик масштабли олтин конлари ресурслари ўзлаштирилмасдан қолиб кетмоқда.
Жаҳон тажрибаси ва олиб борилган тадқиқотларга асосан кичик масштабли конларни йирик саноат корхоналари томонидан ўзлаштиришдан кўра, уларни кичик корхоналар томонидан ўзлаштириш анчагина самарали экан. Жумладан, 2000 йил бошларида ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда йилига 150 минг тоннадан ортиқ маъдан қайта ишлаш қувватига эга 568 та очиқ ва 618 та ёпиқ (ер ости қазиб олиш) усулларда қазиб олувчи йирик саноат корхоналари билан бир қаторда, умумий ишлаб чиқаришнинг 12-15 фоизини таъминлаган 7000га яқин кичик корхоналар фаолият юритган.
Шунинг учун, 1978 йилдан бошлаб Мексика, Финляндия, Канада, АҚШ, Туркия каби мамлакатларда «кон ўзлаштиришда кичик бизнес субъектларини жалб этиш» муаммолари мунтазам муҳокама қилиниб келинади.
Бунда кичик масштабли кон ва бойитиш корхонаси тушунчаларига; йирик саноат корхоналари фаолият кўрсатадиган ҳудудда ёки янги, ўзлаштирилмаган ҳудудларда геология қидирув ишларига; фойдали қазилма ресурсларини геологик-иқтисодий баҳолашга; қазиб чиқарилган маъданларни ўзлаштириш ва қайта ишлашнинг мавжуд имкониятларига; қазиб олишни режалаштиришга; атроф-муҳитни муҳофаза қилиш каби масалаларга мунтазам ойдинлик киритилиб борилади.
Қайд этилган мамлакатларда барча қабул қилинган қарорларда маъданли фойдали қазилмаларни қазиб олиш ва қайта ишлаш бўйича фаолият юритадиган кичик корхоналар (кичик бизнес субъектлари) тоғ-кон саноатининг муҳим элементи эканлиги қайд этилган. Шундай қилиб, мулкчилик шаклидан қатъий назар (жумладан аралаш мулк), ҳар бир мустақил шахсни (хўжалик юритувчи субъект) маблағи 0,1-10 млн АҚШ доллари миқдорида сармоя ва ишлаб чиқариш техникасига эга, ишчи ва ходимлари сони 100 кишидан ошмаган, ўз устави, ишлаб чиқариш лицензиясига эга ва давлат рўйхатидан ўтган субъект кичик корхона деб аталадиган бўлди.
Дунё тажрибаси ва илмий изланишлардан маълум бўлишича, Республикамизда олтин ишлаб чиқариш кўламини янада юксалтириш истиқболи – олтинли маъдан заҳиралари унча катта бўлмаган кичик масштабли конларни ҳамда минераллашган саноат чиқиндиларини қазиб олиш ва қайта ишлашни ихтисослашган кичик корхоналарни ташкил этиш орқали амалга ошириш имкониятларидан фойдаланиш ишлаб чиқаришни ривожлантиришда янги замин яратади.
Ушбу корхоналарни кончиликда геологик қидирув, бурғулаш ишларини амалга оширувчи ҳамда тугалланмаган циклда хомашёни қайта ишлашга ихтисослашган ҳолда ташкил этиш мақсадга муофиқ бўлади. Бу ўз навбатида жадал суръатларда ўзгарувчи бозор иқтисодиёти талабларига тезда мослаша олади. Мисол учун, АҚШда олтин қазиб чиқариш 1984 йилда 80 тоннани ташкил қилган бўлса, бу кўрсаткич 1996 йилга келиб 220 тоннага етказилган.
Ўзбекистон Республикаси миқёсида Наманган, Тошкент Навоий, Жиззах, Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятларида ва Қорақалпоғистон республикасида олтин маъданли конлар энг кўп тарқалган ҳудудлар ҳисобланади. Бу ҳудудларда улкан ва йирик конлар жойлашганлиги баробарида, 1-100 км радиусда кўплаб кичик олтин конлари ва маъдан майдонлари мавжуд бўлиб, бугунги кунда уларни йирик саноат усулида ўзлаштириш анча мураккаб ва иқтисодий самараси паст ҳисобланади.
Юқорида қайд этилган ресурсларни қазиб чиқариш, қайта ишлаш ва геологик қидирув ишларида вазиятни тубдан ўзгартириб, турлича мулк муносабатларига эга бўлган кичик бизнес субъектларини янгидан ташкил этиш орқали ишлаб чиқаришни янада ривожлантириш имконини беради.
Давлат-хусусий шерикчиликка асосланган ва кичик бизнес субъектларининг афзалликлари қуйидагилардан иборат:
1. Қисқа муддатларда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмини талаб ва таклифдан келиб чиқиб кескин ошириш ёки ўсиш суръатларини доимий ушлаб туриш.
2. Конларда геологик қидирув, кичик корхонани ташкил этиш ва ўзлаштириш ишларида сарфланадиган маблағ миқдорининг минимал даражадалиги; капитал қўйилмалардан тезкор тарзда фойда олиш; қисқа вақт ичида конда ўзлаштиришни таъминлаш.
3. Ишлаб чиқарилган маҳсулотга нисбатан жаҳон бозори конъюнктураси ёки маҳаллий техник-иқтисодий шароитлар ўзгарганда кичик корхоналар фаолиятини тўхтатиш ёки тезда ишга тушириш, фаолиятдаги оператив бошқарув; техник инновацияларни жорий этишда камроқ маблағ сарфланиши; атроф-муҳит муҳофазаси, экология лойиҳаларини амалга ошириш ҳамда солиққа тортиш борасида афзалликлари; иш ўринлари яратилиши, аҳоли бандлигини таъминлаш ва бошқалар.
Республикамизда фойдали қазилмалар конлари заҳираларни гуруҳларга классификациялаш Вазирлар Маҳкамасининг 2007 йил 22-ноябрдаги 245-сонли қарорига асосан саноат миқёсида қазиб олинадиган олтин конлари заҳиралари 4 гуруҳга бўлинган. Олтин заҳиралари 50 тоннадан юқори бўлган конлар I-гуруҳга, 30-50 (II-гуруҳ), 15-30 (III-гуруҳ) ва 5-15 тонна атрофида заҳирага эга бўлган конлар IV-гуруҳга киритилган.
Қарордан келиб чиққан ҳолда кичик масштабли олтин конларига таъриф берадиган бўлсак, унинг заҳиралари 0,1-5 тонна атрофида бўлиши, асосий кондан 1-100 км узоқликда жойлашиши, маъдан таналари ва ётқизиқлари ўлчамлари нисбатан кичиклиги, маъдандаги олтин миқдори турлича (паст, ўртача ва юқори) бўлишлиги ва энг асосийси геологик қидирув ва ўзлаштириш учун катта маблағ талаб қилинмайдиган, ишлаб чиқариш учун киритилган сармояни тезда қайтариш имкониятлари мавжуд бўлиши керак. Кичик масштабли конларда олтинли маъдан кварцли томирларда ёки кичик минераллашган зоналарда тарқалганлиги сабабли улар чекланган қўл меҳнати ёки механизациялашган усулларда, хавфсизлик талабларига қаттиқ риоя қилган ҳолда, очиқ ва ёпиқ ер ости иншоотларини қазиш орқали ўзлаштирилади. Ўзбекистоннинг Қизилқум, Нурота, Олмалиқ, Ангрен ва бошқа ҳудудларида жойлашган бундай кичик масштабли заҳиралари 5 тоннагача бўлган ўнлаб маъдан майдонлари мулкчилигидан қатъий назар геология қидирув ишлари, қазиб чиқариш, ва қайта ишлашда кичик бизнес объектлари бўлиши мумкин.
Геология қидирув ишлари услуби амалдаги босқичма-босқич қидирув ишлари услубидан тубдан фарқ қилиб 1 босқичли геология қидирув ишлари услубида олиб борилса, қидирув ишларида маблағ сарфи даражасини камайтиради. Дастлаб конда прогноз ресурслари (P1) тасдиқлангандан сўнг олтинли маъдан заҳиралари С1 категория даражасигача ўрганилади.
Йирик саноат қайта ишлаш корхоналарига (НКМК, ОКМК ва уларнинг бўлинмалари) 100 километргача узоқликдаги жойлашган кичик конлардан бойитилган маъдан концентратларини сотади. Бундай йўл тутиш иқтисодий самарадорликка эришиш учун кенг йўл очиб беради. Натижада, кичик масштабли олтин конлари ҳудудларга бўлиниб тизимлаштирилади, геология қидирув маълумотларига асосан навбатма навбат ўзлаштирилади. Майдалаш ва бойитиш қурилмалари базасидан йирик қайта ишлаш корхоналарига (НКМК ва ОКМК) маъдан эмас, бойитилган маъдан концентратини ташиш ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини камайтириб, иқтисодий самарадорликни оширади. Геология қидирув, қазиб чиқариш ва бойитиш ишларига жалб қилинган кичик ихтисослашган корхоналар енгил йиғма конструкциялардан қурилиб, уларни янги майдонларга кўчиришга сарфланадиган маблағ иқтисод қилинади. Маъданнинг таркибидан, физикавий ва кимёвий хусусиятларидан келиб чиқиб, бойитиш қурилмаларини ишлаб чиқишда ҳар хил технологик жараёнлардан кенг фойдаланилади. Кичик корхоналар кон ўзлаштириш лойиҳаси имкон қадар техник ва иқтисодий жиҳатдан асосли бўлиши ва банк кредит маблағларини қисқа вақт ичида қайтаришни таъминлаши зарур.
Бундан ташқари, Ўзбекистонда ўзлаштирилаётган йирик ва улкан олтин конларида (Мурунтау, Мютенбай, Кокпатас, Даугизтау, Амантайтау, Асаукак, Сариботир, Чармитан, Каракутан, Маржонбулоқ, Қалмоққир, Сариқчўққи, Ангрен, Қоулди, Чодоқ ва бошқалар) олтин маъданли минераллашган омборлар, чиқиндихоналар (техноген конлар) мавжуд бўлиб, уларни ҳам кичик маъдан бойитиш корхоналари томонидан ўзлаштиришга жалб этиш, қимматбаҳо металларни ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш имкониятини беради.
Бунинг учун техноген конлар ҳудудида геологик қидирув ишлари олиб борилиши олтин миқдори қайта ишлашга яроқли (тоннасига 0,2-0,5 грамм) бўлган блокларга ажратилиб, заҳиралари ҳисобланиши ва техник иқтисодий асослаш ишлари ўтказилиб, самарадорлигини аниқлаш мақсадга мувофиқ бўлади.
Бозор муносабатлари шароитида йирик саноат усули билан қайта ишлаш корхоналари таъсир доирасида техноген ва кичик масштабли конларни кичик бизнес субъектлари томонидан ўзлаштириш учун дастлаб қуйидаги ишларнинг бажарилиши бизнинг фикримизча мақсадли саналади:
1. Кичик масштабли олтин конларини кичик бизнес субъектлари асосида ўзлаштиришни ривожлантириш стратегиясини ва қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш.
2. Кичик масштабли олтин конларни ўзлаштиришнинг соддалаштирилган геологик-иқтисодий ва техник-иқтисодий асослаш услубини ишлаб чиқиш.
3. Олтинли маъданлар геология-қидирув ишларида I босқичли геология-қидирув ишлари услубини ишлаб чиқиш ва йирик саноат корхоналари таъсири доирасида кенг кўламли геологик-қидирув ишларини ташкил қилиш.
4. Навоий ва Олмалиқ кон-металлургия комбинатлари базасида ишлаб чиқaриш қуввати йилига 25-50 минг тонна маъданни қайта ишлайдиган, кўчириши осон бўлган технологик майдалаш ва бойитиш қурилмаларни ишлаб чиқаришни жорий қилиш (бунинг учун билим, тажриба ва муҳандислар етарли).
5. Геология-қидирув, қазиб чиқариш, майдалаш ва маъдан бойитишга ихтисослашган кичик бизнес субъектларини ташкил этиш, давлат рўйхатидан ўтказиш, фаолиятини назорат қилиш, банк-кредит, молия ва солиқ сиёсатини амалга ошириш.
6. Математик модуллаш базасида кичик олтин конларини босқичма- босқич ўзлаштириш технологиясини ишлаб чиқиш.
7. Олтинли маъданлардан олтин ажратиб олиш, майдалаш ва бойитишда кичик корхоналарни узилишларсиз фаолият олиб боришининг соддалаштирилган механизмларни ишлаб чиқиш.
Шундай қилиб, хорижий давлатлар тажрибаси ва мақолада баён этилган кичик бизнес субъектларини ташкил этиш ва ривожлантириш бозор иқтисодиёти шароитида республикамизда олтин ишлаб чиқаришга асосланган кон-металлургия комбинатлари фаолиятини янада янги босқичга кўтаради ва олтин ишлаб чиқиш кўламини кенгайтиради.
Қувондиқ САНАКУЛОВ,
НКМК АЖ бош директори, Техника фанлари доктори
0
295 
