Мазкур ҳамкорлик доирасида коронавирус пандемияси бошланиши ҳамон Инновацион ривожланиш вазирлиги COVID-19 га қарши курашда катта ҳамкорлик дастурини амалга оширишга киришди. Хусусан, дори воситалари, тест тизимларини ўрганиш бўйича тадқиқотлар олиб борилди. Шу билан бирга, вакцина яратиш ва ундан фойдаланиш лойиҳасини ишлаб чиқиш зарурияти юзага келди. Бу даврда Инновацион ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги Илғор технологиялар марказининг Хитой Фанлар академияси Микробиология институти билан ҳамкорлиги йўлга қўйилиб, “Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co. Ltd” фармацевтика компанияси билан саноат ҳамкорлиги бошланди. Ушбу ҳамкорлик мамлакатимизда олиб борилган коронавирусга қарши вакцинанинг учинчи клиник синовлари доирасида амалга оширилди.
Таъкидлаш керакки, айни пайтда бизнинг ҳеч бир тиббиёт муассасамиз янги дори воситаларининг бундай кўп марказли тадқиқотларида қатнашиш тажрибасига эга эмас эди. Мамлакатимиз олимлари, етук шифокорлари иштирокида ўтказилган қатор муҳокамалар тиббиётимиз бундай мураккаб вазифани уддалай оладими, деган шубҳалар борлигини кўрсатди. Шу билан бирга бундай тажриба биз учун жуда самарали эди, бундан ташқари келажакда биз биринчи бўлиб ушбу вакцинага эга бўлардик.
Ўша пайтда вакцина ишлаб чиқувчилар томонидан синовларнинг учинчи босқичи бўйича бошқа таклифлар ҳам берилди. Аммо бизнинг генетик муҳандислик соҳасидаги билим ва тажрибамиз, шунингдек ZF-2001 рекомбинант оқсил табиатига эга эканлиги ва бу технология сўнгги йилларда ўз исботини топгани ҳал қилувчи роль ўйнади. Бу турдаги вакцина гепатитга қарши қўлланилади, маълумки, у билан болалар 2 ойликдан эмланади. Янги вакцина олиш технологиясини ҳар томонлама ўрганиш, синовларнинг 1- ва 2-босқичлари учун хавфсизлик ва иммуногенлик тўғрисидаги ҳисоботлар бизга тўғри қарор қабул қилиш имконини берди.
2020 йил октябрь ойида Инновацион ривожланиш вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги Вирусология институти ва Хитойнинг фармацевтика компанияси ўртасида уч томонлама меморандум имзоланди. Шундай қилиб, Ўзбекистонда коронавирусга қарши вакцина синовларининг учинчи босқичини ўтказиш бўйича келишувга эришилди. Ўзбекистонда клиник синовлар бошланишидан аввал препаратнинг лаборатория синовлари ўтказилди, ҳайвонларда антитаналар ишлаб чиқариш самарадорлиги баҳоланди.
Ноябрь ойида хитойлик тадқиқотчилар ва мутахассисларнинг бир гуруҳи Тошкентга етиб келди ва улар ҳозиргача шу ерда. Синовлар ҳали якунига етмаган ва жорий йилнинг охиригача давом этади. Вирусология институтида мазкур лойиҳада фаолият юритиши керак бўлган бир гуруҳ шифокор ва ҳамширалар тайёрланди. Илғор технологиялар марказининг 30 нафардан ортиқ ходимлари бошқарув ва мониторинг гуруҳига бириктирилди. Жараёнга жами 100 нафардан ортиқ тиббиёт ходимлари жалб этилди, кейинчалик биз кўнгиллиларнинг соғлигини ҳар куни кузатиб бориш мақсадида Call-марказ учун яна 36 кишилик жамоа туздик. Бу рақамлар қанчалар кенг кўламли тадқиқотлар олиб бораётганимизни яна бир бор исботлайди.
Шундай қилиб, 2020 йил 10 декабрда ўтказилган Этика қўмитасининг йиғилишида Илғор технологиялар маркази томонидан хитойлик ҳамкорлар билан биргаликда тақдим этилган ҳужжатлар кўриб чиқилиб, шарҳловчиларнинг хулосасига кўра халқаро тасодифий, икки томонлама номаълум, плацебо назоратли клиник синови GPC халқаро стандарти талабларига мувофиқ амалга оширилиши маъқулланди. ЖССТ талабларига мувофиқ Этика қўмитаси томонидан 7000 нафар кўнгиллилар вакцинанинг эҳтимолий ножўя таъсиридан суғурта қилинди.
Биз 5 та эмлаш пунктини ташкил қилдик, дастлаб ҳарбийлар, давлат хизматчилари, шифокорлар каби аҳолининг уюшган гуруҳларини кўнгиллилар сифатида жалб этишга қарор қилинди. Бу ҳолатда албатта, асосий шарт кўнгиллининг ихтиёрий розилиги бўлиб, уларнинг ҳар бири бундай розиликни имзолади. Шунингдек, кўнгиллиларнинг шахсий харажатларини қоплаш учун пул мукофоти берилди.
7 минг кишини эмлаш учун учун жами 14 минг кўнгилли тиббий кўрикдан ўтиши керак эди, кўрик давомида кўнгиллилар саломатлигининг асосий кўрсаткичлари аниқланди, антитаначалар учун қон ва коронавирус учун ПЗР таҳлили олинди, кимлардир тиббий сабабларга кўра синовлардан четлаштирилди, яна кўпчилик COVID-19 билан касаллангани сабаб антитаначалари мавжуд эди, шунингдек, иккинчи куни ўз ихтиёри билан эмлашга қайтиб келмаганлар ҳам бўлди.
Илғор технологиялар маркази ҳамда Вирусология институти олимларининг илмий-тадқиқот ва ташкилий ишлари хитойлик мутахассислар, шунингдек, мустақил экспертлар томонидан юқори баҳоланди. Хитой Ўзбекистонни ҳаммуаллиф сифатида қабул қилганини эълон қилди ва унга ZF-UZ-VAC2001 номини бериш тўғрисида қўшма қарор қабул қилинди. Бу ютуқ мамлакатимизни ўз вакцинасига эга давлатлар қаторига кириш имконини берди.
Умуман олганда III босқич клиник синовлар 5 та давлатда (Хитой, Ўзбекистон, Индонезия, Покистон, Эквадор) жами 28 500 нафар кўнгилли иштирокида ўтказилди. ZF-UZ-VAC2001 коронавирусга қарши вакцинасининг 3-босқич клиник синовлари натижалари ўтган йилнинг 27-28 август кунлари эълон қилинди.
Ушбу тадқиқотлар натижалари шуни кўрсатдики, 3-дозадан кейин вакцина самарадорлиги барча штаммлар учун 81,76% ва «британча» штаммга нисбатан 92,93% ни ташкил этaди. Ўлим ва оғир ҳолатларга қарши 100% самарали эканлиги исботланган. ЖССТ талабларига кўра вакцина камида 50% самарадорликни кўрсатиши керак.
28 500 нафар кўнгилли 14 249 вакцина ҳамда 14 251 плацебо билан эмланди. Уларнинг 647 нафарида коронавирус ташхиси қўйилган. 221 нафар кўнгиллида 3-доза вакцинани олганидан 7 кун ўтгач вирус аниқланган. Маълум бўлишича, беморларнинг 35 нафари вакцина, 186 нафари эса плацебо олган. Бу рақамлар вакцинанинг самарадорлигини 81,76 фоизга ҳисоблаш имконини берди.
Таққослаш учун Pfizer вакцинаси 85%, AstraZeneca 68%, Moderna вакцинаси эса «асосий» (Ухан) штамми (94%) учун юқори самарадорликни кўрсатди ва ушбу кўрсаткич «дельта» штамми учун 76% гача пасайди.
Хулоса қилиб айтишим мумкинки, 30 сентябрь куни «Jurabek Laboratories» фармацевтика корхонасида ZF-UZ-VAC2001 вакцинасининг биринчи партияси хитойлик ҳамкорлар билан ҳамкорликни бошлаганимиздан деярли бир йил ўтиб ишлаб чиқарила бошланди. Ҳозирда ойига 10 миллион доза вакцина ишлаб чиқарилмоқда.
Шаҳло ТУРДИҚУЛОВА,
Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш вазири ўринбосари
0
293 
