Ўзбекистон Президентининг мамлакатимизни янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича 2017–2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида иқтисодиётни эркинлаштириш ва ривожлантириш долзарб вазифалардан бири сифатида қайд этилади. Яъни, иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи тармоқларнинг, шу жумладан, мебель саноатининг аҳоли турмуш даражасини оширишдаги аҳамиятига ҳам алоҳида эътибор қаратиш талаб этилмоқда. Ўзбекистонда мебель бозорининг барқарор ривожланиши учун мунтазам ва самарали маркетинг тадқиқотларини амалга ошириш муҳим аҳамиятга эга. Ушбу жараён эса, аввало, унинг методологиясини ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришни тақозо этади. Шу маънода, рақобат муҳити ва инновация таъсирини, товарлар бозорини, талаб ҳамда таклифни, истеъмолчилар хоҳиш-истагини, корхоналарнинг бозордаги ўрни ва стратегиясини тадқиқ этиш учун маркетинг тизимини такомиллаштириш талаб этилади. Мебеллар бозорида сегментлаш, позициялаш, дифференциялаш, нархлаш стратегияларини белгилаш – мураккаб жараёнлар сифатида юқори савиядаги таҳлилий маълумотлар билан боғлиқ бўлиши лозим.
Мебель маҳсулотини харид қилиш жараёнларини хорижлик кўпгина олимлар тадқиқ этишган. Масалан, венгриялик И.Хоффманн, К.Ж.Пакинилар томонидан истеъмолчилар хоҳиш-истаги ва харид қилиш модели ишлаб чиқилган. Кейинчалик К.Ж.Пакини ва Е.Беднариклар ҳаммуаллифлигида ушбу модель такомиллаштирилиб, мебель маҳсулоти истеъмолчилари қарорига таъсир этувчи муҳим омил оила аъзолари фикри эканлиги қайд этилади. Шунингдек, америкалик C. Ён Юнь ва Ж. Ёнг Чолар тадқиқот ишларида мебель маҳсулотлари истеъмолчилари хоҳиш-истаги ва харид қилиш жараёнларини ўрганиш учун компьютер дастуридан фойдаланишни таклиф этишади. М. Фишбейнинг компенсация моделида истеъмолчи мебелнинг айрим жиҳатини паст баҳолаши, баъзи жиҳати маъқул келиши ва натижада сотиб олинаётган мебелнинг афзаллиги ва камчиликлари бир-бирини компенсация қилишини, сўнг харидор юқори балли мебелни танлашини башорат қилади. Харид қарорини илмий нуқтаи-назардан тадқиқ этган Д.Энжел мебель бозорининг ўзига хос хусусиятлари ва комплекс ривожланишини ҳисобга олиб янги моделни таклиф этади.
Бу борадаги ижтимоий-иқтисодий нуқтаи-назардан маркетингнинг асосий мақсади: истеъмолни, истеъмолчилар хоҳишини, танлаш имкониятини, турмуш сифатини ошириш.
Маиший мебель бозорини ўрганиш ва бирламчи маълумотлар йиғиш мақсадида, биз, ёзма, оғзаки интервью ва яширин кузатув каби маркетинг тадқиқотларига асосланиб, 1050 нафар респондентдан ёзма сўровнома ва 15 та мебель дўконида эса икки ой муддатда кузатув, 20 нафар танланма респондентдан оғзаки интервью олдик.
Мазкур тадқиқот натижаларига кўра, мебель маҳсулотлари маркетингини амалга оширишда баъзи миллий хусусиятларимизни ўрганишга тўғри келди. Яъни, маркетингни қўллаш имконияти ва самарадорлиги сезиларли даражада бозор тури, ишлаб чиқараётган ва сотилаётган маҳсулотлар, бозордаги рақобат кураши миқёсига боғлиқлиги маълум бўлди. Жумладан, маркетинг концепциясини қўллашда универсал, стандарт, бирхиллаштирилган тавсиялар мавжуд эмаслиги муҳим ўрин тутиши, амалий маркетингда ҳамма нарса ташқи ва ички омилларга, истеъмолчилар хусусиятларига боғлиқлиги билан сезиларли даражада ажралиб туради.
Ўзбекистонда 5–6 йил аввал маркетинг концепциясини қўллашда «ялпи» ёндашув устунлик қилган бўлса, айни пайтда дифференцияли ёндашувдан кенг фойдаланилмоқда. Ишлаб чиқарилаётган мебель маҳсулотларини таркиб турларига кўра таҳлил қиладиган бўлсак, 58 фоизи маиший мебелга, 39 фоизи ташкилотлар мебелига ва уч фоизи бошқа мебелларга тўғри келади. Бу борада салмоқли улуш офис мебеллари ва ўқув муассасалари, савдо дўконлари, шифохона, ресторан, дўконлар, омборхона, сартарошхона кабилар учун махсус мебелларни ташкил этади.
Мебель маҳсулотлари ишлаб чиқариш таркибининг ҳудудлар кесими таҳлили шуни кўрсатдики, маиший мебелнинг 52 фоизи Тошкент шаҳрига, 14 фоизи Фарғона вилоятига, 10 фоизи Тошкент вилоятига, ташкилот мебелларининг 47 фоизи Тошкент шаҳрига, 15 фоизи Самарқанд вилоятига, бошқа мебелларнинг 35 фоизи Тошкент шаҳрига, 29 фоизи Қашқадарё ва 20 фоизи Наманган вилоятлари улушига тўғри келди.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, ҳар қандай тармоқнинг барқарор ривожланиши фақат харид талабига эга бўлган товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш билан тўғридан-тўғри боғлиқ. Бу эса, ўз навбатида, тармоқ корхоналари маркетинг фаолияти самарали ташкил этилиши, мебель бозори мунтазам ўрганилиши, истеъмолчилар хоҳиш-истаклари инобатга олиниши, харид жараёни омиллари батафсил таҳлил қилиб борилишини тақозо этади. Технологик ўзгариш, ижтимоий медиа роли ортиши, демографик ўзгаришлар ва аёллар харид қобилияти ошиши мебель ишлаб чиқарувчилар ва чакана сотувчиларнинг маркетинг ишларида ҳисобга олиниши керак бўлган асосий жиҳатлардир. Биз, мамлакатимиз мебель маҳсулотлари истеъмолчилари хоҳиш-истагини ўрганишда тарих, маданият, урф-одат, анъаналар ва мебель маҳсулотларининг хусусиятидан келиб чиқиб, уларни сегментлашни мақсадга мувофиқ, деб топдик.
Мебель маҳсулотларини сотиб олишда истеъмолчилар кенг кўламдаги ахборотдан фойдаланади, яъни: турли ахборотларни таҳлил қилади, хариднинг оптимал вариантини топишга интилади, маҳсулотни ўзининг турмуш тарзи, диди ҳамда имкониятига қараб танлайди. Шунингдек, истеъмолчи узоқ муддатга яроқли товарни сотиб олишда молиявий, техник, вақтни йўқотиш ва психологик таваккалчиликларни ҳам инобатга олади.
Харидор уй жиҳозларини сотиб олиш қарорини амалга ошириш учун бир-бири билан боғлиқ бир-неча босқичдан иборат эҳтиёжига аниқлик киритгандан кейингина, уни сотиб олиш ва фойдаланиш амалларини бажаради. Яъни, умумий эҳтиёж қуйидаги муаммоларни ҳал этишга қаратилади:
● қайси турдаги мебель унинг эҳтиёжини тўлиқ қондиришини аниқлайди;
● товарни бозордан, фирма дўконидан ёки интернет орқали сотиб олади;
● товарнинг қандай афзаллиги бор, сотувчи қандай кафолат беради, ушбу товардан қанча муддат фойдаланиш мумкин?
Мебель сотиб олиш учун ахборот воситалари қай даражада таъсир кўрсатади: таҳлил шундан далолат берадики, уй жиҳозларини харид қилишда 52,5 фоиз аҳоли телекўрсатув, 43,1 фоизи газета ва журналлар рекламаларидан, 49,7 фоизи фирма дўконларига ташриф буюришдан, 50,6 фоизи каталог ва брошюралардан фойдаланади.
Олинган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатдики, респондентлар уй жиҳозларини сотиб олишга режа асосида астойдил киришиб, рационал қарорлар қабул қилишга ҳаракат қилади. Хусусан, ўртача ҳар бир оила уч йилда (47,7 %) битта уй жиҳозини харид қилади, сотиб олиш учун ахборотларни каталоглар (60,1 %) орқали тўплайди, камида учта дўконга (42,4 %) ташриф буюради. Харидларни фирма дўконларида пластик карта орқали (68,1 %) амалга оширади. Шунингдек, харид мақсади ва сабабига кўра 68 фоизи тўйга, яъни қизлар сарпосига, 17 фоизи алоҳида яшай бошлаган ёш оилалар учун кўпроқ ошхона ва юмшоқ мебеллар олиш, тўққиз фоизи жисмонан ва маънан эскирган мебелларни алмаштириш, олти фоизи уйни бутунлай янги мебеллар билан жиҳозлаш учун сотиб олади.
Тадқиқот натижаларига кўра, уй жиҳозларини сотиб олишда аёллар учун асосий омил мебелнинг услуби, ранги ва дизайни бўлса, эркаклар учун асосий мезон унинг нархи ва сифати ҳисобланади. Шунингдек, аёллар анъанавий ва миллий урф-одатимизга мос келадиган мебель жиҳозларини танлашлари маълум бўлди.
Маҳаллий маиший мебель бозори сиғимини аниқлашда ҳамда башоратлашда вояга етган қизи бор оилалар сонини бир мезон сифатида ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ташкилотлар учун мебеллар бозори сиғимини аниқлашда корхона, ташкилот, ўқув муассасалари, шифохона ва бошқалар сонини, бинолар ҳажми каби мезонларни эътиборга олиш лозим.
Бу борада ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан қайта жиҳозлаш бўйича қабул қилинган тармоқ дастурларини амалга оширишда халқаро сифат стандартларига ўтиш Ўзбекистон мебель саноатининг ҳам ички, ҳам ташқи бозорда мустаҳкам ўрин эгаллашини таъминлайди.
Гулсара ОСТОНАҚУЛОВА,
иқтисод фанлари номзоди
0
57 
