Ахборот-коммуникация технологиялари соҳаси ривожлантирилиши Ўзбекистон иқтисодиётида амалга оширилаётган таркибий ўзгаришлар ҳамда иқтисодий ислоҳотларнинг бош йўналишларидан бири ҳисобланади. Чунки, мазкур йўналиш нафақат республикани ахборотлашган жамиятга айлантириш учун, балки мамлакат иқтисодиётини ривожланган давлатлар даражасига кўтариш учун ҳам хизмат қилади.
Таъкидлаш ўринлики, янги ахборот ва телекоммуникация технологиялари иқтисодиётнинг кўплаб тармоқларида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Шу билан бирга, алоҳида компаниялар ва миллий иқтисодиёт рақобатбардошлиги, мамлакатнинг ички ва хорижий инвестор учун жозибадорлиги кўп жиҳатдан ахборот инфратузилмасининг ривожланиш даражасига ҳам боғлиқ. Юртбошимиз ҳам, ўз маърузаларида алоқа хизматларига алоҳида тўхталиб ўтганлари бежизга эмас. Жумладан, 2015 йил якунларига бағишланган маърузасида: «Ахборот-коммуникация технологияларининг ривожланиши мамлакатнинг рақобатдошлик даражасига таъсир кўрсатиши, катта ҳажмда ахборот тўплаш ва уни умумлаштириш имконини бериши, бошқаришни стратегик даражада ташкил этиш учун кенг имкониятлар очиб беришини унутмаслигимиз зарур» деган эдилар.
Шуни ҳам айтиш лозимки, мамлакатимизда алоқа хизматларига алоҳида эътибор берилаётгани иқтисодиётни бошқаришдаги ўзгаришлар, бозор муносабатларига ўтиш бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш ва олиб боришга катта таъсир кўрсатади. Ўзбекистонда алоқа соҳаси почта алоқа соҳаси, телефон (маҳаллий, шаҳарлараро, халқаро) алоқаси, телеграф алоқаси, радиоэшиттириш, телевидение, матбуот тарқатиш каби тармоқларга бўлинади. Алоқа Ўзбекистон Республикаси хўжалик инфратузилмасининг таркибий қисми бўлиб, аҳоли, хўжалик субъектлари, давлат идораларининг почта, телефон, телеграф, радио ва ахборотларнинг ўзга турларини узатиш ва қабул қилиш ҳамда алоқа тармоғи жўнатмаларини етказиб беришга бўлган эҳтиёжларнинг қондирилишини, шунингдек, оммавий ахборотларни тарқатилишини таъминлайди. Ўзбекистон Республикасида алоқа корхоналари аҳолига ҳамда иқтисодиёт тармоқларига почта, телеграф ва маҳаллий, шаҳарлараро, халқаро телефон алоқа хизмати кўрсатади, шунингдек, республикада радиоалоқа, радиоэшиттириш ва телевидениени техника воситалари билан таъминлайди.
Идоравий ички алоқа тармоқлари (айрим вазирликлар, ташкилотлар, шахта, завод, хўжаликларнинг бевосита ўзига қарашли алоқа воситалари) ҳам мавжуд. Ўзбекистонда аҳолига пулли хизмат кўрсатишнинг умумий ҳажмида алоқа хизматлари ҳиссаси беш фоизга яқинни ташкил этади. 2012 йилда телекоммуникация тармоқларини ривожлантириш ва модернизация қилиш бўйича кўзда тутилган инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш доирасида узунлиги 180 км дан ортиқ бўлган «Бойсун –Денов», «Ургут – Шаҳрисабз» оптик толали алоқа линияси ишга туширилди.
Ўзбекистонда умумий фойдаланишга мўлжалланган 200 рақамли дастлабки телефон станцияси 1904 йил 15 сентябрда Тошкентда ишга туширилган. Телефон тармоғи бир симли бўлиб, ер иккинчи ўтказгич вазифасини бажарган. 1924 йилга келиб, телефон станциялари сиғими 1700 рақамни ташкил этди. Айни пайтда умумий фойдаланиладиган тармоқларда 1,5 млн дан кўпроқ телефон рақами бор. Шаҳар хонадонларининг 50 фоизи (Тошкентда 70 %) уй телефонларига эга. Қишлоқ хўжалигида мавжуд 310 мингдан зиёдининг 226 мингтаси хонадонларга ўрнатилган. Республикада телефон тармоғининг 87 фоизини координат ва механик системали станциялар ташкил этади (жами 1200 дан ортиқ станция мавжуд).
Квазиэлектрон ва электрон турлари 12 минг рақамга эга. Маҳаллий тармоқларнинг олти фоизи, шаҳарлараро телефонларнинг 13 фоизи рақамли энг сўнгги замонавий ускуналар билан жиҳозланган.
Мамлакатимизда алоқа хизматларини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари қуйидагилар ҳисобланади:
● алоқа маҳсулотлари сифатини ошириш;
● шаҳарлараро телефон каналлари узунлиги ва сифатини яхшилаш;
● шаҳар ва қишлоқлардаги телефон станциялари сиғимини ошириш;
● телевизион станцияларнинг сони ва қувватини ошириш;
● комплекс механизациялашган алоқа корхоналари сонини ошириш.
Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти И. Каримовнинг мамлакатимизни «2014 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2015 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари»га бағишланган маърузасидан келиб чиқиб, 2015 йилда соҳа олдида турган долзарб вазифа ва истиқболдаги режаларга урғу қаратилди. Хусусан, қишлоқ жойларида алоқа хизматлари соҳасини ривожлантириш учун катта салоҳият мавжудлиги инобатга олиниб, хизматлар ҳажмини ошириш, интернет тармоғининг техник имкониятларини кўпайтириш, кенг полосали оптик тармоқларни кенгайтириш ва оптик толали алоқа тармоқларини қуриш ишларини давом эттириш, барча ҳудудларни, шу жумладан, узоқ ва чекка ҳудудларнинг рақамли телевидениедан фойдаланиш ишларини охирига етказиш юзасидан тегишли вазифалар белгилаб берилди.
Бухгалтерия ҳисобининг телефон хизматларини юритишдаги вазифалари қуйидагиларни ўз ичига олади: яъни, асосий воситалар ҳисоби, моддий бойликлар ҳисоби, меҳнат ва иш ҳақи ҳисоби, тайёр маҳсулотлар ҳисоби, молиявий ҳисоблаш операциялари ҳисоби, ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби, йиғма ҳисоб ва ҳисоботлар тузиш. Корхоналарда маҳаллий ҳисоблаш тармоқларини яратиш, ахборот базасини ташкил этиш ва иқтисодий вазифалар мажмуасини шакллантиришда янги талабларни юзага келтиради. Маълумотларни тақсимлаш базалари тизимини яратиш, фойдаланувчилар ўртасида ахборот алмашиш, компьютерда бошланғич ҳужжатларни автоматик шакллантиришнинг имкониятлари пайдо бўлди ва бошқарув масалалари вазифалараро мажмуалари вужудга келтирилди.
Фикримизча, телефон хизмати кўрсатувчи корхоналарда бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш бўйича қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
● телефон хизматларини кўрсатувчи корхоналар хусусиятидан келиб чиқиб махсус ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш;
● телефон хизмати кўрсатувчи корхоналар хусусиятидан келиб чиқиб ишчи счётлари режасини ишлаб чиқиш;
● ҳужжатлар айланиш тизимини такомиллаштириш;
● хизматлар таннархини турли калькуляция усулларидан фойдаланиб ҳисоб-китоб қилиш;
● телефон хизмати кўрсатувчи корхоналарнинг бошқа харажатлари таркибини доимий равишда назорат қилиш.
Телефон хизмати кўрсатувчи корхоналар хусусиятидан келиб чиқиб, махсус ҳисоб сиёсатини ишлаб чиқиш зарур. Ҳисоб сиёсатида қуйидагилар аниқ кўрсатиб ўтилиши мақсадга мувофиқ:
● корхона активларини баҳолаш турларини аниқ кўрсатиш;
● асосий воситаларга эскириш ҳисоблашнинг турини кўрсатиш;
● резервларни ташкил қилиш;
● товар-моддий бойликларни баҳолаш ва ҳисобга олиш усуллари;
● тадқиқот ҳамда ривожланишга сарфланган харажатларни тан олиш ва ҳисобга олиш;
● таннархни калькуляция қилиш усуллари;
● молиявий ҳисоботни консолидация қилиш тартиби.
Телефон хизмати кўрсатувчи корхоналар хусусиятидан келиб чиқиб, ишчи счётлар режасини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ. Ишчи счётлар режасида телефон хизматидан олинган даромад, интернет хизматларидан олинган даромад, линияларни ижарага беришдан даромадлар, IP-телефония хизматидан даромад ва алоқа хизматларидан бошқа даромадлар счётлари ва уларга мос равишда харажат счётларини очиш ҳам мақсадга мувофиқ.
Албатта, ҳар бир корхонада ҳисоб тизими сифатли олиб борилиши ҳужжатлар айланишига ҳам боғлиқ. Шу сабабдан ҳам, ҳужжатлар айланиш тизимини талаб даражасида йўлга қўйиш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун ҳар бир корхонанинг ҳужжат айланиш тизимини ишлаб чиқиш зарур. Бу, ўз навбатида, корхонада бошланғич ҳужжатлардан то молиявий ҳисобот ҳужжатлари айланиш тартибини ҳам назорат қилиш имконини беради.
Учқун ШИРИНОВ,
катта илмий ходим-изланувчи
0
57 
