Жаҳон тажрибаси кўрсатишича, хомашёни чуқур қайта ишлаш ҳисобига қўшимча қийматнинг сезиларли даражада ўсиши кузатилади, бу эса, аҳоли, корхоналар ва давлат даромадларининг ортиши, шунингдек, экспорт ҳажмининг юқори суръатларини ва импорт ҳажмлари қисқаришини таъминлаш имконини беради. Мамлакатимиз ҳукумати яқин келажакда пахта толасини қайта ишлаш ҳажмини жорий йилда 44 фоиздан 2020 йилда 70 фоизгача етказишни таъминлаш вазифасини қўйганлиги бежизга эмас. Бунинг натижасида тўқимачилик маҳсулоти экспорти 800 млндан 1,5 млрд долларга етади.
Ҳақиқатан ҳам, хомашё экспортини камайтириб, тайёр маҳсулотлар сотиш тўқимачилик саноати даромадларини сезиларли даражада оширади. Ҳисоб-китоблар кўрсатишича, агар ички бозорда 1 кг. пахта толаси 1,4 долл. қийматга эга бўлса, трикотаж маҳсулотлари 5,4 ва тайёр маҳсулотлар ўртача 16 долл.ни ташкил қилади. Маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга катта имтиёзлар яратиб берилган. Масалан, пахта толасини сотиб олишда жаҳон нархига нисбатан 15 фоизлик чегирма тақдим қилинади, улар МДҲ ва Европанинг йирик бозорларига чиқиш имконига эга.
Бу борада ҳукуматимиз тармоқ ривожланишига йўналтирилган фаол сиёсат олиб бормоқда. Бироқ, пахта толасини етарлича қайта ишлаш, газлама ва тикув маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг сўнгги поғоналаридаги паст даражадаги рақобатбардошлик имконияти билан боғлиқ қатор жиддий муаммолар мавжуд. Шу сабабли, экспортнинг асосий улуши – ҳамон пахта толаси ва йигирилган ипдан иборат бўлиши ташқи бозорга паст қўшимча қийматга эга маҳсулотлар чиқарилаётганини кўрсатади.
Ўзбекистонда тўқимачилик саноати муваффақиятли фаолият юритиши учун шиддат билан ўзгариб бораётган жаҳон бозорига мувофиқ ривожлантирилиши, гуруҳларга ажратилган субъектларнинг ўзаро ҳамкорлигига эришиш (корхоналар, институтлар, илмий-тадқиқот маркази кабилар) маълум ҳудудларда янги билим ва технологиялар, яъни саноат кластери яратилиши зарур.
Бугунги кунда мамлакатимизнинг автомобиль ва нефть-кимё саноатида кластерлар яратилган бўлиб, улар тармоқлар самарадорлиги ва рақобатбардошлиги ортишига катта таъсир кўрсатмоқда. Тугалланган технологик жараёнга мувофиқлашган ҳамда йирик рақобатбардош корхоналар тўқимачилик саноатида муваффақиятли кластер яратилишининг асоси бўлиши зарур. Шу асосда ихтисослашган элементларнинг таъминловчилари шаклланишига ва рақобатбардош ишлаб чиқаришнинг яхлит тизими яратилишига эришилади.
Кластер шакллантирилиши дастлабки шарт-шароитига, тўқимачилик корхоналари бирлашишининг асосий қоидаларига қуйидагилар киради:
● минтақада ишлаб чиқариш қувватлари ва илмий тадқиқот, тажриба конструкторлик ишларини олиб бориш учун ташкилий тузилмалари мавжудлиги;
● тўқимачилик соҳасида хусусий мулкнинг асосли тақсимоти ва ривожланиши, бошқарувда давлат мақсадлари моҳияти;
● товар бозорлари ҳолати ва минтақаларда инфратузилма истиқболлари;
● товар ва хизматлар ҳамда эркин капитал айланмаси ҳаракатини таъминловчи муассасалар;
● тўқимачилик ва енгил саноатни хомашё, материал, асбоб-ускуналар билан таъминлаш бўйича бир-бирига яқин минтақа тармоқларининг имкониятлари;
● тўқимачилик ва енгил саноатда кластерларни татбиқ этган мамлакатлар тажрибасини ўрганиш.
Тўқимачилик ва енгил саноатда кластерларни ривожлантиришнинг асосий мақсади – Ўзбекистонда ишлаб чиқариш рақобатбардошлигини ошириш, ички ва ташқи бозорни сақлаш ва кенгайтиришдан ҳамда аҳолининг бандлигини таъминлашдан иборат.
Қуйидагилар тўқимачилик ва енгил саноатда кластерни яратишнинг асосий вазифалари саналади:
● давлат буюртмалари бўйича махсус маҳсулотларда давлат иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш ва газлама, кийим-кечак, оёқ кийимга эҳтиёжларни қондириш. Иқтисодий хавфсизлик талабларини тўлиқ қондириш учун 2000 йил даражасига нисбатан ишлаб чиқариш ҳажмларини кенгайтириш зарур: барча тур матоларни – 3–4 маротабага, трикотажни беш мартага, пайпоқ маҳсулотларини – 2,5 мартага, оёқ кийимини – 3-4 мартага кўпайтириш лозим;
● мавжуд хомашё базасидан, тўқимачилик ва енгил саноат, шунингдек, ўзаро боғлиқ тармоқларнинг (машинасозлик, агросаноат мажмуи, кимё саноати) илмий-техник ҳамда ишлаб чиқариш имкониятларидан самарали фойдаланиш ва уни ривожлантириш;
● кластерлар самарали фаолияти доимий ҳуқуқий асос билан таъминланади. Бу хўжалик фаолияти учун рухсатнома (лицензия) бериш тартибларини соддалаштириш, корхоналарни рўйхатдан ўтказиш ва маҳсулотларни сертификатлаш учун барқарор ҳуқуқий меъёрлар ҳамда қўшма ва хорижий корхоналар учун имтиёз ва бошқалар.
Тошкент вилояти республикамизнинг йирик саноат минтақаларидан бири саналади. Бу ерда жами саноат маҳсулотининг 20 фоизи, электроэнергиянинг 45 фоизи, кўмирнинг 98 фоизи, цементнинг 43 фоизи, металл прокатнинг 100 фоизи, рангли металлнинг асосий қисми тайёрланади. Мавжуд 87 та йирик корхонадан 51 тасида аҳоли истеъмол товарлари ишлаб чиқарилади. 2014 йилда 5,3 трлн сўмлик саноат маҳсулоти, 1,4 трлн сўмлик аҳоли истеъмол товарлари тайёрланиб, ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмида енгил саноат (13,6 %), озиқ-овқат (15,3 %), кимё саноати (12,7 %), қурилиш материаллари ишлаб чиқариш (7,9 %), машинасозлик ва металлсозлик (5,5 %) ва ёқилғи саноати (2,4 %)ни ташкил қилди.
Тошкент вилоятининг тўқимачилик ва енгил саноати мулкчиликнинг турли шаклларидаги 106 та корхонани ўзига бирлаштириб, 97,2 фоизини тикув-трикотаж ва ип йигириш ҳамда фақат 2,8 фоизини тўқимачилик корхоналари ташкил қилади. Бундай ҳолат толани қайта ишловчи корхоналарни вертикал интеграция тизимига бирлаштириб, кластер ташкил этишда муаммолар туғдиради, чунки толани қайта ишлашнинг турли босқичларидаги ишлаб чиқариш қувватлари ўртасидаги номувофиқлик бартараф қилинмаган. Маҳсулотни чуқур технологик тарзда қайта ишлашни таъминлаш учун ип йигириш, тайёр газламалар тайёрловчи тўқувчилик, газламага ишлов бериш, тикувчилик корхоналарини яратиш зарур.
Бундан ташқари, тўқимачилик корхоналари самарали кластерини яратиш учун «хомашё – тайёр маҳсулот» ишлаб чиқаришни таъминловчи вертикал-яхлит корпорация ташкил этилиши зарур. Бу ерда тўқимачилик корхоналарининг кучли инфратузилмаси мавжудлиги кластернинг самарали ишлашини таъминланиши мумкин.
Кластернинг муваффақиятли ишлаши учун вилоятдаги мавжуд тўқимачилик корхоналаридан ташкилотчилик ролини бажарувчи йирик рақобатбардошларини танлаб олиш ва ишлаб чиқаришнинг яхлит тизимини шакллантириш лозим. Тўқимачилик саноатида ишлов беришнинг икки босқичдан иборат жараёнини қамраб олувчи, ип йигириш (йигириш-тўқувчилик), тўқувчилик ва пардозлаш (пардозлаш-тўқувчиликка) ажратиш мумкин. Бундан ташқари, ишлов беришнинг барча босқичлари (ип йигириш, тўқувчилик ва пардозлаш)ни қамраб олувчи бирлашмани ташкил этиш мумкин. Бундай бирлашмалар тўлиқ якуний мажмуали комбинат ҳисобланади.
Бирлашмага кирувчи ип йигириш, тўқувчилик ва пардозлаш фабрикалари тузилмалари ишлаб чиқариш бирликлари сифатида бошқа тузилмалардан фарқ қилади. Шунинг учун бирлаштириш даражаси унинг тузилмасини белгиловчи муҳим омил саналади. Яъни, ишлаб чиқариш тузилмасига турли омиллар: ишлаб чиқаришнинг ташкилий тури, техник ривожланиш, мавжуд техник ва технологик даража, ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар тури, ишлаб чиқариш кўлами кабилар таъсир қилади.
0
158 
