– Нозима Рамизовна, айтингчи, айнан вакцина текшируви ва умаман вакцина мамлакатимизга кириб келганидан сўнг қандай жараёндан ўтади?
– Ўзбекистонга кириб келаётган вакциналарнинг ҳаммаси биринчи ўринда рўйхатдан ўтиши керак. Шундан сўнг тиббиёт амалиётида қўллаш лозим.
Вакциналар ҳам дори воситалари сифатида барча қонун-қоидаларга бўйсунган ҳолда Вазирлар Маҳкамасининг 213-сонли қарори билан ишланадиган низом асосида қабул қилинади ва бизнинг дори воситалари ва тиббий техника экспертизаси ва стандартлаштириш Давлат марказига топширилади. Шу ерда рўйхатдан ўтказилади. Рўйхатдан ўтказиш жараёни нимадан иборат, деган савол туғилиши табиий. Бу авваламбор, барча вакцинани бутун ҳужжатларини текшириш, уларни экспертиза қилиш, халқаро талабларга жавоб беришини аниқлаш, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) тавсияларидан ўтганлиги тўғрисидаги маълумотларни текшириш ва ундан кейин сифат назорати қандай ўтказилиши керак, сифат назоратини ўтказиш учун унинг норматив ҳужжати қандай, ҳамма сифат кўрсаткичлари унга киритилганми, ишлаб чиқарувчининг барча сертификатлари жамланганми, бу каби ҳамма саволларга жавоб бериши зарур.
Бундан ташқари бу дори воситалари, шу жумладан, вакциналарни клиник олди синовлари, клиник синовлари қандай ўтказилган, клиник синовларда олинган натижалар ижобийми, қандай ҳолатлар юз берган, ножўя таъсирлар борми, шуларнинг ҳаммаси экспертизадан ўтказилади. Экспертизадан ўтказиш учун бизнинг Марказда мутахассислар жамланган бўлимлар: фармакопея, фармакология, янги тиббий техника, наркотиклар қўмиталари ва бундан ташқари 4 та «Вакцина, зардоб препаратлари ва микробиологик таҳлил», «Дори воситалари сифатини назорат қилиш ва стандартлаштириш», «Фармако-токсикологик таҳлил», «Тиббий буюмлар ва тиббий техника сифатини назорат қилиш» лабораториялари мавжуд. Бу лабораториялар деярли бутун дори воситалари сифатини назоратдан ўтказиш, барча кўрсаткичларни бажариш учун тайёрланган. Бу ерда барча шароитлар яратилган, мутахассислар тайёрланган. Бу дори воситалари, шу жумладан, вакциналарнинг сифат кўрсаткичлари текширилаётганда уларнинг физик-кимёвий хоссалари, биологик хусусиятлари, заҳарсизлиги, безарарлиги, фаолликни миқдорий аниқлаш каби 18-20 хил кўрсаткичларни ўз ичига олади.
Ўзбекистонга кириб келган ҳар битта вакцинани сифат кўрсаткичлари ва сериясини назоратдан ўтказиш бизнинг асосий вазифамиз ҳисобланади. Вакциналарга келадиган бўлсак, ҳозирги пайтда, ҳақиқатдан одамларнинг вакциналарга бўлган муносабати ва эътибори жудаям ўсиб кетди, чунки пандемия шароитида тўпланган тажриба шуни кўрсатмоқдаки вакциналар, бу ҳозирда пандемияни олдини олиш ва одамларга енгиллик бериш учун асосий воситалардан бири бўлиб қолмоқда.
Шунинг учун бугунги кунда коронавирус инфекциясига қарши вакциналарни ишлаб чиқиш бутун дунёда авж олган, катта илмий марказлар шу йўналишда ишламоқда. Ҳозирда вакциналарнинг тури ҳам кўп. Ўзбекистонда аҳоли биринчилардан бўлиб Хитойнинг «Anhui Zhifei Longcom Biopharmaceutical Co. Ltd» томонидан ишлаб чиқарилган «ZF-UZ-VAC2001» рекомбинант, янги коронавирус типига қарши вакциналардан эмланмоқда. Бундан ташқари Россиянинг ФГБУ «НИЦЭМ им. Н.Ф. Гамалеи». АО «Генериум» томонидан ишлаб чиқарилган «Sputnik V» вакцинаси ва Швециянинг «AstraZeneca» томонидан ишлаб чиқарилган «COVID-19 Vaccine Astra Zeneca» вакциналари ишлатилмоқда. Бу вакциналарнинг ҳар бири Ўзбекистонга олиб кирилганда улар сифат назоратидан ўтказилади.
– Вакцина жуғрофияси, деганда нима назарда тутилади? Шунингдек, антитана ҳақида ҳам тушунча бериб ўтсангиз.
– Тўғри бундай тушунчалар одатда пайдо бўлади. Ҳозирги коронавирусга қарши ишлаб чиқарилган вакцина ҳам биринчи ўринда бу вирусни штаммини олиш, геномини, бутун структураси аниқлангандан кейин мана шу коронавирусни чақирувчи штамм геномини структурасини ўрганиб чиқишдан иборат. Биринчи бўлиб бу Хитойда амалга оширилди, чунки коронавирус инфекцияси у ерда бошланган. Ўша пайтда Хитойда 2020 йил бошида бу вирус штамми аниқланди ва ундан кейин ҳар битта ишлаб чиқарувчи шу штамм геномини аниқлаб туриб уни генотипини ўрганиб, вакцина ишлаб чиқаришда қўллаш мумкинлигини аниқлади. Масалан, ҳозирги олинган штаммлар ҳар битта ишлаб чиқарувчи Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) тавсияларига кўра ўша штаммни мунтазам ишлайдиган, уни биохимик ва биологик хусусиятлари ўзгармаслигини (стабиллигини) таъминлаши керак.
Ҳозирги шароитда ушбу штаммларни олиб ишлаб чиқарилган вакциналар асосини протектив (инактивацияланган) антиген ташкил қилади. Протектив антиген бу вакцинани организмга юборилганда пайдо бўладиган антитана ҳисобланади ва у инфекциядан ҳимоя қилиши зарур. Ҳамма антитаналарни жуда кўп миқдорда ишлаб чиқариши мумкин. Лекин ҳимоя учун таъсир қилувчи ўша антигенга нисбатан одам организмида ишлаб чиқарилган антитаначалар вакцинани имунногенлик организмни ҳимоя қила олиш хусусияти намоён бўлади.
Шунинг учун вакцинани ишлаб чиқаришда энг қийин жойи ҳам мана шу антигенни топиб олишдан иборат. Ҳозирги пайтда ҳамма ишлаб чиқарувчиларнинг эътибори коронавирус инфекцияси қандай тузилишга эга эканлигига қаратилган. Бу РНК-вирус ичида РНК-сақловчи, оқсилли мембранаси бор, ёғли липид қобиғи, унинг устида шипли гликопротеидлардан ташкил топган қобиқ билан ўралган вирусдир. Коронавирус, деган сўз ҳам шундан чиққан бўлиб, яъни устида шохчалари бор бўлганлиги учун шундай номланган. Унинг таркиби оқсилдан иборат. Мана шу антиген кўпчилик ишлаб чиқарувчилар учун асосий вакцина тайёрлашда ишлатилади. Шу нотаниш моддалар масалан, одам организмига кириб, унинг вирус қобиғи қулай шароитда ўзидан токсин чиқаради ва организмни зарарлантиради.
Агар вирус ҳужайрани ичига кира олмаса, вирус кўпая олмайди. Шунинг учун антиген сифатида векторли вакциналар ишлаб чиқарилмоқда, рекомбинант вакциналар, инактивация қилинган вакциналар, бу вакциналарнинг технологияси турли хил. Лекин ҳозир бизда ишлатилаётган вакциналар векторли вакцина, дейилади. Бу вакциналарнинг технологиясида, масалан, аденовируслар олинган, яъни бу табиатда айланиб юрадиган вируслардир. Буларни бир неча бор учратган бўлишингиз, улар билан касалланган бўлишингиз ҳам мумкин, улар оғир касаллик чақирмайди, лекин улар атрофимизда доим мавжуд.
0
39 
