Табиий уран – «Навоийуран» давлат корхонасининг асосий экспорт маҳсулоти бўлиб, ядро технологиялари ёрдамида жаҳон миқёсида «яшил» энергия ишлаб чиқариш учун муҳим ресурс ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида уран қазиб чиқариш учун масъул ушбу корхонада ташқи иқтисодий алоқалар ва савдо бўйича директор сифатида ишлаганим туфайли бу стратегик захиранинг мамлакатимиз иқтисодиётини ривожлантириш ва халқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш борасидаги аҳамиятига баҳо бериш шарафига муяссар бўлдим.
Ўзбекистонда табиий уран қазиб чиқариш совет даврларидаёқ бошланган. ХХ аср ўрталарида геология изланишлари натижасида бутун мамлакатда, айниқса Марказий Қизилқумда бой уран конлари аниқланиб, янги соҳа – тоғ-кон саноати вужудга келди, уранни аввалига анъанавий усулда, сўнг экологик ва иқтисодий жиҳатдан илғор ер остида ишқорли ювиш усулида олиш йўлга қўйилди.
1991 йилда мустақилликка эришгач, Ўзбекистон Республикаси бугун «Навоийуран» давлат корхонаси номи билан танилган давлат компаниясини шакллантириб, ўз уран қазиб чиқариш активларининг тўлақонли эгасига айланди. Ўнлаб йиллар давомида корхона раҳбарияти кончиликни модернизация қилиш, ускуналарни янгилаш, қазиб олишнинг илғор усулларини жорий этиш ва геология-қидирув ишларини кенгайтиришга доир чора-тадбирларни доимий асосда амалга оширмоқда, шу билан бирга экологик тоза иш усулларига содиқ қолмоқда. Бу чора-тадбирлар ўз вазифасини бажарди: агар авваллари ишлаб чиқариш ҳажми бўйича йирик уран ишлаб чиқарувчи мамлакатлардан анча орқада қолган бўлсак, эндиликда Ўзбекистоннинг бутун дунёдаги атом электр станциялари учун табиий уран етказиб беришда ҳиссаси катта. «Жаҳон ядро уюшмаси» (WNA) маълумотларига кўра Ўзбекистон Республикаси жаҳондаги энг йирик уран ишлаб чиқарувчилари ўнлигидан мустаҳкам ўрин олган. Сўнгги йилларда мамлакатимиз ҳар йили ўрта ҳисобда 3 минг тоннадан зиёд уран ишлаб чиқариб, Россиядан ўзиб кетди ва глобал рейтингда 5-ўринни эгаллади (жадвал).
WNA маълумотларига кўра 2023 йилда жаҳонда табиий уранга талаб 65,6 минг тоннани ташкил этган, бунда асосий истеъмолчи мамлакатлар қаторига АҚШ (18 минг т), Хитой (11,3 минг т), Франция (8,8 минг т), Россия (6,3 минг т), Жанубий Корея (4,1 минг т) киради. Ўзбекистон ҳар йили уранга жаҳон талабининг қарийб 5 фоизини қоплайди.
«Навоийуран» давлат корхонаси Ўзбекистон Республикасида ягона уран ишлаб чиқарувчисидир. Корхонанинг ташқи иқтисодий алоқалар бўлими табиий уранга жаҳон талабини тўлиқ қондириш мақсадида ходимлар томонидан ҳар йили хорижий ҳамкорлар билан фаол музокаралар олиб борилиши орқали халқаро алоқаларни йўлга қўйиш ва ташқи савдо экспорт шартномаларини бошқариш билан шуғулланмоқда.
Айтиш керакки, табиий уран бевосита АЭСда ишлатилмайди. Аввал у уран гексафторидига айлантирилади, сўнг реакторларда занжир реакциясини амалга оширишга имкон берадиган бўлинувчи компонент – U235 уран изотопи бойитилади. Шу муносабат билан «конверсия корхоналари» – тижорат асосида қайта ишлаш хизматларини кўрсатувчи заводлар маҳсулотимизни қабул қилиб олади, Франциянинг «Орано», Канаданинг «Камеко», АҚШнинг «Конвердин» каби компаниялар шулар сирасига киради.
Шунинг баробарида, мамлакатимизнинг стратегик жойлашуви давлат ва корхонанинг барқарор бошқаруви билан уйғунликда Осиё, Европа, Шимолий Америка мамлакатлари ва дунёнинг бошқа минтақалари билан узоқ муддатли экспорт муносабатларини ривожлантиришимиз учун имкон яратди. Иқлим ўзгаришига қарши кураш ва «яшил» иқтисодиёт рағбатлантирилиши муносабати билан ядро энергетикаси тобора муҳим аҳамият касб этаётгани боис корхонамиз келгусида ўз салоҳиятини нафақат сақлаб қолишни, балки оширишни ва шу орқали жаҳон табиий уран бозорида ўз ўрнини мустаҳкамлашни режалаган.
Биз уран қазиб чиқариш жараёнларимиз ва усулларимизнинг жаҳон миқёсида эътироф этилиши, уларнинг қатъий экологик стандартларга кафолатли мос келишига эришганимиз билан ғурурланамиз. Геология-қидирув ишлари бўйича янги лойиҳаларимиздан бошлаб илғор технологиялар ва ер остида ишқорли ювиш каби ишлаб чиқариш усулларимизгача – ҳаммаси атроф-муҳитга таъсирни юмшатишга ва юқори унумдорликка эришишга қаратилган.
Шахсий иш тажрибамдаги қизиқ воқеалар.
Ҳаётимдаги энг узоқ музокаралар: бир неча йил муқаддам жамоамиз ўз уран етказмаларини диверсификация қилмоқчи бўлган Шарқий Осиё компанияси билан қизғин музокаралар ўтказди. Тил тўсиқлари ва ҳуқуқий доирадаги айрим тафовутларга қарамай, биз шартнома лойиҳасини бир неча кундаёқ нолдан бошлаб то имзолашга тайёр ҳолгача етказишимиз лозим эди. Камина, ҳуқуқий бўлимдаги ҳамкасбим ва хорижий компания вакиллари Тошкентдаги офисимизда уч кечаю уч кундуз яшаб, бир зум тин олмай, галма-гал ягона диванда ухлаб, шартнома лойиҳасини тайёрлаган эдик. Бундай қизиқ «саёҳат» якунида Ўзбекистонда асосий ичимлик бўлмиш бир пиёла кўк чой устида келишувга эришдик. Бу воқеа меҳмондўстлик, очиқ мулоқот ва албатта, фидокорона меҳнат маданий ва амалий тафовутларни енгиб ўтишидан яққол далолат беради.
Фаолиятимизнинг дунёвий аҳамияти: «Навоийуран» давлат корхонаси ўз тоғ-кон ҳудудлари яқинида яшовчи маҳаллий аҳоли билан ҳамжиҳат иш олиб боришидан ғурурланади. Севимли хотираларимдан бири бўлинмаларимиздан бири жойлашган Нуробод шаҳарчасида 2017 йил сентябрида Мустақиллик куни нишонланиши билан боғлиқ. Биз шаҳарча аҳлини маҳаллий стадионда ўтадиган байрам тантаналарига таклиф қилиб, у ерда кончилик ишларимиз ҳақида ҳикоя қилдик, видеолавҳалар намойиш этдик. Ота-оналари қазиб чиқараётган уран бутун дунёдаги атом электр станцияларини таъминлашини эшитган ёш йигитларнинг кўзлари ёнгани эсимда. Ишларимиз амалий музокаралардан ташқарида ҳам одамларда қизиқиш уйғотаётгани менда ёқимли таассурот қолдирган эди.
Хасан САФАРОВ, «Навоийуран» ДКнинг ташқи иқтисодий алоқалар ва савдо бўйича директори
11/02/2025 
Fikr bildirish