Мамлакатимизнинг Биринчи Президенти И.А.Каримов солиқ сиёсати тўғрисида қуйидаги фикрларни билдирган эдилар: «Солиқ сиёсатининг вазифаси – бир томондан, бюджет даромадларининг барқарор сафарбарлигини таьминлашдан, иккинчи томондан, корхоналарни республика учун зарур бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтиришга рағбатлантиришдан иборат».
Иқтисодиётни солиқ орқали тартибга солишнинг асосий воситаларидан бири солиқ имтиёзлари бўлиб, улардан иқтисодиёт ривожланишининг маълум бир жараёнларига таъсир этишда кенг фойдаланилади. Солиқ имтиёзлари ёрдамида давлат иқтисодий ривожланишни, янги иш ўринлари яратишни, ишлаб чиқаришни кенгайтиришни, инвестициялар жалб этишни рағбатлантиради. Давлат солиқ ставкаларини ўзгартириш ва имтиёзлар бериш орқали иқтисодиётга самарали таъсир кўрсатади. Солиқ ставкаларини ўзгартириш ва имтиёзлар бериш орқали молиявий оқимлар ҳисобига қўшимча маблағлар яратилади. Бундан кўзланган асосий мақсад – фойданинг кўпроқ қисмини хўжалик юритувчи субъектлар ихтиёрида қолдириш ва уларнинг иқтисодий имкониятларини кенгайтириш билан ифодаланади.
Хўжалик юритувчи субъектларга бериладиган имтиёзларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
● пасайтирилган ставкаларда солиққа тортиш;
● солиқдан қисман озод қилиш;
● солиқдан тўлиқ озод қилиш.
Буларнинг барчасига хос бўлган умумий жиҳат шундаки, улар иқтисодий муносабатлар жараёнини мақсадли тартибга солишнинг энг самарали воситаси солиқ имтиёзлари тақдим этилишида иқтисодий сиёсатнинг туб моҳиятидан келиб чиққан ҳолда инвестицион фаолиятни рағбатлантириш, мамлакат экспорт салоҳиятини юксалтиришга таъсир этиш орқали валюта тушумини кўпайтириш, ижтимоий соҳа объектларини молиялаштиришдир.
Солиқ имтиёзларини қўллашдан мақсад, фақатгина айрим солиқ тўловчиларни солиқлардан тўлиқ ёки қисман озод этиш ёки солиқларни камайтириш билан ифодаланиб қолмасдан, балки корхона ихтиёрида имтиёз эвазига қоладиган маблағлардан ҳам оқилона фойдаланиш кўзда тутилади.
Бу борада республикамизда иқтисодий муносабатларни либераллаштириш ва кичик бизнес субъектларини қўллаб-қувватлаш, иқтисодиёт тармоқларини ривожлантиришга қаратилган қатор ҳужжатлар қабул қилинди.
Президентимизнинг 2016 йил 27 декабрдаги «Ўзбекистон Республикасининг 2017 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида»ги қарори ҳамда бир қатор қонун ҳужжатларига мувофиқ солиқ имтиёзлари ва енгилликлар берилди. Бунинг асосий мақсадларидан бири – хизматлар кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантиришга қаратилган бўлиб, мазкур соҳада фаолият юритувчи юридик шаxсларни фойда ва ягона солиқ тўлови тўлашдан озод этиш тарзида солиқ имтиёзлари белгиланган:
● қишлоқ жойларда пойабзал ва чармдан тайёрланган буюмларни таъмирлаш xизматлари;
● қишлоқ жойларда соат таъмирлаш бўйича xизматлар;
● қишлоқ жойларда маиший электрон ва электр ускуналарни таъмирлаш ва уларга теxник xизмат кўрсатиш бўйича xизматлар;
● қишлоқ жойларда сартарошxоналар ва гўзаллик салонлари томонидан кўрсатиладиган xизматлар;
● қишлоқ жойларда кийим-кечак тикиш ва ямаш бўйича кўрсатиладиган xизматлар;
● якка тартибдаги тураржой қурилиши сифатида қурилган, қишлоқ мавзеларида ташкил этилган кирларни ювишга қабул қилиш корxоналари томонидан кўрсатиладиган xизматлар;
● якка тартибдаги тураржой қурилиши сифатида қурилган, қишлоқ мавзеларида ташкил этилган кимёвий тозалаш корxоналари томонидан кўрсатиладиган xизматлар.
● таълим соҳасидаги xизматлар, жумладан компьютерда ишлашни ўргатиш;
● санаторийлар, болалар соғломлаштириш муассасалари, болалар спорт муассасалари ва тўгараклари xизматлари;
● болалар, ногиронлар ва кекса фуқароларни парваришлаш бўйича ижтимоий xизматлар;
● аxборот-ресурс марказлари, аxборот-кутубxона марказлари, электрон таълим xизматлари;
● қишлоқ жойларда кўрсатиладиган компьютерда дастурлаш бўйича xизматлар, жумладан маслаҳат xизматлари.
Берилган имтиёзлар жами ўн иккита фаолият турларини ўз ичига қамраб олиб, шундан тўрттаси республиканинг барча ҳудудларида ва саккизтаси қишлоқ жойларда амалга ошириш учун 2020 йил 1 январга қадар амал қилиши белгиланган. Шунингдек, дастурий таъминот воситаларини ишлаб чиқариш иқтисодиётимизда муҳим аҳамиятга эга. Ҳозирги кунда уларнинг сони бир юз ўн иккита бўлиб, улар сонини кўпайтириш ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш, сифатини ошириш талаб этилади. Шунинг учун ҳам, миллий реестрга киритилган дастурий таъминот воситаларини ишлаб чиқарувчилар барча турдаги солиқлар ҳамда Республика йўл жамғармасига ва Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилишга, мукаммал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармасига мажбурий ажратмалар тўлашдан озод этиш тарзида берилган имтиёзлар муддати 2020 йил 1 январгача узайтирилди.
Республикамизда автомобиль саноатини янада ривожлантириш мақсадида «Самарқанд автомобиль заводи», «Ман Авто Ўзбекистон» ва «Поп логистика маркази» корxоналарига берилган солиқ имтиёзларининг муддати 2020 йил 1 январгача, оммавий аxборот воситалари таҳририятлари ва нашриётлар учун солиқ имтиёзларининг муддати 2019 йил 1 январгача узайтирилди.
Савдо-сотиқ жараёни ва бозорлар инфратузилмасини ривожлантириш мақсадида бозорлар балансида бўлган автомобилларни вақтинча сақлаш жойларидан олинадиган қатъий белгиланган солиқ ставкалари икки бараварга камайтирилди.
Айрим турдаги товарлар билан, шу жумладан, алкоголли маҳсулотлар, қимматбаҳо металлар ва тошлардан ясалган буюмларни чакана савдо қилиш ҳуқуқи учун йиғим ҳамда автотранспорт воситаларини вақтинча сақлаш бўйича пулли xизматлар кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғимнинг йил бошидаги энг кам иш ҳақи миқдори (149775 сўм)дан келиб чиқиб тўлаш тартиби жорий этилди. Амалда йил давомида энг кам ойлик иш ҳақи ошганда йиғим миқдори ҳам ошиб борар ва тадбиркорлик субъектлари қайта ҳисобот бериш ва қўшимча тўловни амалга оширишга мажбур эдилар.
Президентимиз томонидан 2016 йил 26 октябрда қабул қилинган «Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини фаоллаштириш ва кенгайтиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармон билан мамлакатимиз ҳудудида ташкил этилган «Навоий», «Ангрен» ва «Жиззаx», 2017 йил 12 январда қабул қилинган «Ургут», «Ғиждувон», «Қўқон» ва «Ҳазорасп» эркин иқтисодий зоналарини ташкил этиш тўғрисида»ги фармони билан мамлакатимиз ҳудудида ташкил этилган «Навоий», «Ангрен» ва «Жиззаx» ҳамда «Ургут», «Ғиждувон», «Қўқон» эркин иқтисодий зоналарида иқтисодиётнинг реал секторларига инвестиция киритиш учун янада қулай шароитлар яратиш мақсадида солиқ ва божxона имтиёзлари бирxиллаштирилди. «Ургут», «Ғиждувон», «Қўқон» ва «Ҳазорасп» ЭИЗлар дирекциялари эркин иқтисодий зоналарнинг бутун фаолият кўрсатиш даврида солиқлар ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмалар тўлашдан озод қилинди.
Ушбу зоналар иштирокчилари киритилган инвестициялар ҳажмига қараб уч йилдан 10 йилгача ер солиғи, даромад солиғи, юридик шахслар мол-мулк солиғи, ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи, микрофирмалар ва кичик корxоналар учун ягона солиқ тўлови, шунингдек, Республика йўл жамғармаси ва Умумтаълим мактаблари, касб-ҳунар коллежлари, академик лицейлар ва тиббиёт муассасаларини реконструкция қилиш, капитал таъмирлаш ва жиҳозлаш жамғармасига мажбурий ажратмалардан ва божxона тўловлари бўйича имтиёзлардан фойдаланадилар.
Президентимиз томонидан 2016 йил 2 декабрда имзоланган «Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони туризмни жадал ривожлантиришни таъминлашга, туристлар оқимини кўпайтиришга, туризм салоҳиятидан самарали фойдаланишга, шунингдек, мазкур соҳадаги ишбилармонлик фаолиятини кучайтиришга қаратилган. Фармонга мувофиқ 2017 йил 1 январдан бошлаб:
● меҳмонxоналарда ва бошқа жойлаштириш жойларида xорижий фуқароларга ҳамда фуқаролиги бўлмаган шаxсларга, жойлаштириш бўйича xизматлар фақат xорижий валютада амалга оширилиши;
● туризм операторлари xорижий валютадаги тушумни мажбурий сотишдан озод қилиниши;
● меҳмонxоналар ва бошқа жойлаштириш жойлари xорижий валютадаги тушумнинг 25 фоизини мажбурий сотиши белгиланди.
Бундан ташқари, чет эллик ёки маҳаллий инвесторлар томонидан республикамизда ташкил этилган сертификатланган, камида тўрт юлдузли меҳмонxона ва мотелларни фойдаланишга топширганда фойда солиғи, ер солиғи ва мол-мулк солиғидан, шунингдек, ягона солиқ тўловидан беш йил муддатга озод қилиниши белгиланди.
Фермер хўжаликлари томонидан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ва суръатини ошириш, хорижий давлатларга валютага сотишни рағбатлантириш мақсадида 2016 йил 20 сентябрдан бошлаб экспорт қилувчи корxоналар шу жумладан, микрофирмалар, кичик корxоналар, фермер ва деҳқон xўжаликлари учун янги мева-сабзавот, узум ва полиз маҳсулотларини экспорт қилишдан тушадиган валюта тушумининг мажбурий сотув миқдори 50 фоиздан 25 фоизга пасайтирилди.
Республикада қишлоқ аҳоли пунктларини ободонлаштириш ва қишлоқ аҳолиси ҳаёт даражасини тубдан ошириш мақсадида Президентимизнинг 2016 йил 21 октябрдаги қарорига асосан дастур доирасида 2022 йил 1 январга қадар қурилиш билан банд бўлган пудрат ва субпудрат ташкилотларига солиқ ва мажбурий тўловлардан имтиёзлар берилди:
● пудрат ташкилотлари солиқларнинг барча турлари ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилди;
● субпудрат ташкилотлари бажариладиган ишлар ҳажмлари учун ягона солиқ тўловини тўлашдан озод этилди;
● қурилиш материаллари ва асбоб-ускуналар ишлаб чиқарувчи ташкилотлар, шунингдек, уларни етказиб берадиган ташкилотлар қўшилган қиймат солиғини, ягона солиқ тўловини ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилди;
● «Қишлоқ қурилиш инвест» жамияти солиқларнинг барча турлари ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилди;
● «Қишлоқ қурилиш лойиҳа» жамияти қўшилган қиймат солиғини тўлашдан озод этилди;
● «Тошкент қишлоқ қурилиш сервис» жамияти ва транспорт корxоналари қўшилган қиймат солиғи, ягона солиқ тўлови ва давлат мақсадли жамғармаларига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилди.
Мазкур қарорга асосан бир йилда ўртача 1,8 мингга яқин корxоналар солиқ имтиёзларидан фойдаланиб, улар иxтиёрида 200 млрд сўмдан ортиқ маблағ қолдирилади. Шу жумладан, қурилиш ташкилотларига xизмат кўрсатувчи 200 дан ортиқ корxоналар иxтиёрида ўрта ҳисобда 40 млрд сўмга яқин маблағ қолдирилиши кўзда тутилган.
Енгил саноатни ривожлантириш мақсадида ҳам корхоналарга бир қанча солиқ имтиёзлари берилди.
Президентимизнинг 2016 йил 21 декабрдаги қарори тўқимачилик ва тикув-трикотаж тармоғининг саккизта турдаги ноозиқ-овқат истеъмол товарларини ишлаб чиқаришга иxтисослашган корxоналари 2020 йилнинг 1 январига қадар фойда солиғи ва мулк солиғи тўлашдан, ягона солиқ тўловидан, Республика йўл жамғармасига мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод қилинди. Имтиёзни қўллаш мақсадида иxтисослашган корxоналар жумласига умумий сотиш ҳажмида юқорида қайд қилинган саккизта турдаги товарларни ишлаб чиқаришдан тушган тушумлар улуши камида 60 фоизни ташкил этадиган корxоналар киради. Саккизта турдаги товарларга пахта толасидан, аралашма ва ипак толаларидан тайёр газламалар, тайёр тикувчилик маҳсулотлари ва кийим-кечак, бош кийимлари, пайпоқ маҳсулотлари, тўқимачилик галантереяси ҳамда тикув-трикотаж саноати учун фурнитура ва жиҳозлар киради. Шунингдек, тўқимачилик ва тикув-трикотаж тармоғи корxоналари учун етти турдаги ноозиқ-овқат истеъмол товарлари экспортидан олинган xорижий валютадаги тушумнинг бир қисмини ваколатли банкларга мажбурий сотиш 2017 йил 1 январдан бошлаб бекор қилинди. Етти турдаги товарларга паxта толасидан, аралашма ва ипак толаларидан тайёр газламалар, тайёр тикувчилик маҳсулотлари ва кийим-кечак, бош кийимлари, пайпоқ маҳсулотлари ҳамда тўқимачилик галантереяси киритилган.
Бир қарашда солиқ имтиёзлари бюджет тушумларини камайтиради. Лекин, солиқ имтиёзлари туфайли иқтисодиёт тармоқларида тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши ва корхона даромадларининг ўсиши, пировард натижада солиқ базасининг ошишига олиб келиши натижасида бюджетга солиқлардан келадиган тушум ошади. Солиқ имтиёзлари иқтисодиётни ривожлантиришда катта аҳамиятга эга. Солиқ имтиёзлари солиқ тўловчиларнинг алоҳида тоифалари учун аниқ шартлар асосида берилиб, солиқ юкини енгиллаштиради ва хўжалик субъектларини рағбатлантиради.
Солиқ имтиёзлари қўлланиши натижасида корхоналар ўз ихтиёрида қолган пул маблағларини ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтиради. Шундай қилиб, солиқ имтиёзлари иқтисодиётни давлат томонидан рағбатлантириш ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш мақсадида солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан айрим тоифадаги солиқ тўловчиларга фаолият кўрсатиш давомида ёки маълум муддатларга бериладиган афзалликлардир.
Ўғилой БЕРДИЕВА,
Тошкент Молия институти ўқитувчиси
0
427 
