Мамлакатимиз иқтисодиётини юксалтириш, замонавий техника ва технологиялар билан жиҳозланган янги корхоналарни ташкил этиш, реконструкция ишларини амалга ошириш учун хорижий инвестицияларни жалб қилиш муҳим аҳамиятга эга. Бу авваламбор, аҳоли бандлиги ва даромадларини ошириш каби муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш имконини беради. Шу боис, мамлакатимизга хорижий инвестицияларни жалб этаётган корхоналарни иқтисодий жиҳатдан рағбатлантириш, уларга зарурий шарт-шароитлар яратиб бериш давлат сиёсати даражасига кўтарилган.
Иқтисодиётнинг етакчи тармоқ ва соҳаларига хорижий инвестицияларни киритмасдан, иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришни техник ва технологик жиҳатдан модернизациялаш, шунингдек, рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш жуда қийин.
Миллий иқтисодиётни ривожлантиришда хорижий инвестицияларнинг муҳим аҳамияти қуйидагилар билан изоҳланади:
● ишлаб чиқаришга илғор техника ва технологиялар жорий этилиши таъминланади;
● замонавий касблар шаклланади, янги иш ўринлари ташкил этилади, иқтисодиётда бандлар сони кўпайиб, аҳолининг даромади ўсади;
● аҳолини меъёрдаги турмуш даражасини таъминлаш, ижтимоий-иқтисодий эҳтиёжини қондириш имкони яратилади;
● экспортга мўлжалланган маҳсулотларни ишлаб чиқариш кенгаяди;
● маҳаллийлаштириш дастурининг изчил амалга оширилиши импорт ўрнини босувчи товар ва хизматлар ишлаб чиқариш ҳажми кескин ортишига олиб келади;
● маънавий ва жисмоний жиҳатдан эскирган ишлаб чиқариш қувватлари истеъмолдан чиқарилиб, моддий-техник база янгиланади.
Таркибий ўзгаришларни янада чуқурлаштириш, реал сектор корхоналари инвестиция фаолиятини жадаллаштириш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик жиҳатдан қайта қуроллантириш дастурларини амалга оширишда, аввало, тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларга устуворлик берилмоқда.
Ривожланган давлатлар тажрибасига кўра, чет эл инвестицияларини иқтисодиётга жалб қилиниши мазкур давлатларнинг юксак даражада тараққий этишида ҳал қилувчи омиллардан бири сифатида муҳим роль ўйнаганини кўриш мумкин.
Дунёда инвестицияларни жойлаштириш ва жалб қилиш бўйича давом этаётган рақобат кураши авж олмоқда. Бир томондан, трансмиллий компаниялар (ТМК)нинг ривожланиб бораётганлиги, иккинчидан, ресурсларга эгалик қилиш борасида бозорларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш билан боғлиқ чора-тадбирларнинг фаоллашуви, учинчидан, глобаллашув шароитидаги молиявий инқирознинг таъсири каби омиллар инвесторларнинг қарорларида ҳал қилувчи аҳамият касб этмоқда.
Бу дегани инвестор ўз маблағининг тегишли қисмини бугуннинг ўзида бой бериши билан боғлиқ таваккалчиликка қўл уради. Бунинг учун халқаро иқтисодиётдаги вазиятни, халқаро инвестициялар бозорида юз бераётган ижтимоий-иқтисодий тенденцияларни таҳлил қилиши, молиявий-иқтисодий вазиятлар билан бир қаторда, ҳукуматлар қабул қилаётган сиёсий қарорларни ҳам кузатиб бориши лозим.
Хорижий инвестициялар иштирокида корхона ташкил этиш сабабларини асосан уч туркумга ажратиш мумкин: ички, ташқи ва стратегик. Ички сабаблар таркиби қуйидагилардан иборат:
● яратилган инвестиция муҳитидан фойдаланиш;
● бошқарувнинг янги усулларини ўзлаштириш;
● замонавий ва энг қулай тартибга эришиш;
● маҳаллий ишчи кучидан фойдаланишни кенгайтириш;
● хориж бозорига кириш жараёнини тезлаштириш;
● ижтимоий, маданий ва сиёсий билимларни кенгайтириш;
● ходимлар малакасини ошириш.
Ташқи сабаблар таркиби:
● жаҳон бозорига чиқиш;
● соғлом ва самарали рақобат;
● сиёсий кескинлик юмшаши;
● маҳаллий ҳокимият талаблари.
Стратегик сабаблар таркиби:
● замонавий иш юритиш усулидан фойдаланиш;
● мустаҳкам хомашё базасига эга бўлиш;
● технологиялар трансферти;
● ишлаб чиқаришни кенгайтириш.
Хорижий инвестицияларни импорт ва экспорт қилишдан асосий мақсад корпорациялар (инвесторлар) даромадини ошириш ҳамда рискларни пасайтириш. Хорижий инвестициялар фаоллашувига ТМКларнинг иқтисодий самарадорлиги ва фойда меъёрининг ошиши таъсир кўрсатади. Хорижий инвестициялар экспорти ва импортига таъсир этувчи макроиқтисодий сабабларга қуйидагиларни киритиш ўринли:
● жаҳон хўжалиги субъектлариаро молиявий, меҳнат ва материал ресурслари нотекис тақсимланганлиги;
● табиий-экологик шарт-шароитларнинг турличалиги;
● реал капитал ресурсларининг бир ҳудудда ортиқча тўпланганлиги, бошқа ҳудудларда етишмаслиги;
● бўш молиявий маблағларнинг тўпланиб қолганлиги;
● давлатларнинг инвестицион шарт-шароити ва ривожланиш бўйича олиб бораётган сиёсатининг турличалиги.
Юқорида қайд этилганидек, айни пайтда, хорижий инвестицияларнинг бир давлатдан иккинчи давлатга импорт ва экспорт қилиш ҳиссаси кўпроқ ТМКлар ва ТМ банкларга тўғри келади. Улар томонидан янги истеъмол бозорларини эгаллаш, хомашё ва меҳнат ресурслари бозорига яқинлашиш иштиёқи юқорилиги сабабли капиталнинг ҳаракати содир бўлади.
Капитални экспорт қилишнинг асосий сабабларига қуйидагиларни киритиш ўринли:
Биринчидан, технологик жиҳатдан биринчи бўлишга интилиш. Корпорациялар илмий-техника ва фан ютуғига кўпроқ маблағ ажратган ҳолда сотув ҳажмини кенгайтириш, юқори технологияларни яратиш ва ишлатиш бўйича биринчиликни бой бермай мавқеини сақлаши. Бундай харажатларнинг улуши юқори бўлиши тўғридан-тўғри инвестициялар экспорт ҳажми кўп ёки аксинча бўлишини таъминлайди.
Иккинчидан, ишчи кучи салоҳияти ва малакаси. Ушбу омилни аниқлашда меҳнатга ҳақ тўлаш даражаси, қиймати ҳисобга олинади. Корпорацияларда меҳнатга тўланадиган иш ҳақининг юқорилиги инвестициялар экспорт ҳажми ўсишини таъминлайди.
Учинчидан, реклама бўйича устуворликка эга бўлиш. Корпорацияларнинг рекламага йўналтираётган харажати билан унинг сотув ҳажми ва ТТХ инвестицияларни экспорт қилиш ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд.
Тўртинчидан, масштаб самараси. Яъни, корпорациялар ички бозорнинг эҳтиёжларини қондириш учун ўз имкониятларини максимал равишда ишга солади (масштаб самарасидан фойдаланган ҳолда), кейин бўш маблағларни даромад олишни кўзлаб четга экспорт қилади. Шу сабабли, корпорациянинг ички бозордаги улуши қанчалик юқори бўлса, четга тўғридан-тўғри инвестицияларни экспорт қилиш ҳажми ҳам шунчалик юқори бўлади.
Бешинчидан, корпорация ўлчами. Корпорациянинг ўлчами (катта-кичиклиги) билан инвестициялар экспорт ҳажми ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд.
Олтинчидан, ишлаб чиқаришнинг концентрациялашуви. Маълум бир товарни ишлаб чиқариш бўйича концентрациялашув даражасининг юқори бўлиши (корпорациялар кесими бўйича), шунчалик даражада тўғридан-тўғри инвестициялар экспорти ҳам юқори бўлишидан дарак беради. Улар ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд.
Еттинчидан, табиий ресурсларга эгалик қилиш даражаси. Корпорациянинг бирон бир табиий ресурсга эҳтиёжи қанчалик юқори бўлса, мазкур ресурс мавжуд давлатга инвестиция киритиши шунчалик юқори бўлади.
Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, инвестицияларни экспорт қилишга сабаб бўладиган омилларнинг бир қисми: технологик жиҳатдан биринчи бўлишга интилиш; ишчи кучининг малакавий даражаси; реклама устуворлигига эга бўлиш; масштаб самараси; корпорациянинг ўлчами; ишлаб чиқаришнинг концентрациялашуви каби омиллардан ташқари қуйидаги омиллар инвестициялар импортига таъсир кўрсатади:
● капиталга бўлган эҳтиёж. Корпорацияларнинг капиталга бўлган эҳтиёжи, ҳажми ва инвестициялар импорти ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд;
● миллий филиаллар ҳажми. Республика ичида корпорация филиали, уларга бўйсунувчи бўлинмалар кўп бўлиши тўғридан-тўғри инвестициялар импорт ҳажми ҳам юқори бўлишини таъминлайди;
● ишлаб чиқариш харажати. Инвестиция киритилган давлатда ишлаб чиқариш харажати билан тўғридан-тўғри инвестициялар импорт ҳажми ўртасида тескари боғлиқлик мавжуд;
● ички товар бозори хавфсизлиги. Ички товар бозорининг юқори муҳофазаси (божхона тарифларини тартибга солиш) инвестицияларнинг импорт оқими кўпайишига олиб келади;
● бозор ҳажми. Мамлакат ички бозор ҳажми билан инвестициялар импорти ўртасида тўғридан-тўғри боғлиқлик мавжуд;
● бошқа омиллар. Тўғридан-тўғри хорижий инвестиция ҳисобига саноатнинг экспортга ихтисослашганлиги, ижтимоий-иқтисодий ривожланишни таъминлашга қаратилган давлат дастурлари мавжудлиги.
Тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқимини мамлакат иқтисодиётига йўналтириш орқали ижтимоий-сиёсий масалалар маълум маънода ҳал этилади. Глобаллашув шароитида инвесторларнинг қарорларига нафақат иқтисодий нафлилик, балки ижтимоий нафлилик ҳам сезиларли таъсир кўрсатади.
Корпорациялар маблағларини бошқа давлатга жойлаштириши ва хорижий бозорларни эгаллашининг олтита ҳуқуқий шакли мавжуд:
● хусусий корхона ташкил этиш;
● фаолият юритаётган корхонани сотиб олиш;
● қўшма корхона ташкил этиш;
● лицензия ёки франчайзинг тақдим этиш;
● дистрибьютерлик ёки агентлик битими;
● ваколатхона ташкил этиш.
Бугунги кунда республикамизда хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг бир қанча шаклларидан фойдаланилмоқда.
Ўзбекистоннинг иқтисодий сиёсати жаҳон иқтисодий ҳамжамиятига интеграциялашув жараёнини давлат таркибий тузилмалари бўйича эмас, балки хусусий сектор даражасида ҳам фаоллашувни назарда тутади. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналарни барпо этиш қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: корхонани ташкил этиш сабабларини инобатга олиш; ишончли шерик танлаш; хорижий инвестициялар иштирокидаги корхонани ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилиш.
Инвестиция муҳитига ижобий ва салбий таъсир кўрсатувчи омилларни гуруҳларга ажратган ҳолда қуйидагича талқин қилиш мумкин: мамлакатнинг сиёсий ва макроиқтисодий барқарорлиги, инвесторлар манфаатига хизмат қилувчи ҳуқуқий кафолатлар берилганлиги. Инвесторларни қизиқтирадиган навбатдаги муҳим омиллардан бири – хомашё ресурслари, қулай ишлаб чиқариш ва талаб даражасидаги маҳсулот сотиш инфратузилмалари, солиқ ва божхона имтиёзлари татбиқ этилганлиги.
Корхоналарни инвестиция фаолиятини ривожлантириш истиқболлари инвестиция дастури доирасида ва алоҳида илмий асосланган лойиҳаларни ишлаб чиқиш орқали амалга оширилади. Инвестиция лойиҳалари турли шакл ва мазмунга эга, яъни корхоналарни ташкил этиш, турли объектлар қуриш, иқтисодий, ижтимоий, экологик ва бошқа мақсадларни амалга оширишга йўналтирилади.
Аммо шуни ҳам қайд этиш лозимки, бугунги кунда инвестиция муҳитига бир қанча салбий омиллар таъсир кўрсатмоқда. Бунга мавжуд инфратузилмалардан фойдаланиш муаммоларини киритиш мумкин.
Шунингдек, солиқ, божхона, банк соҳасида ва инвесторларга ер ажратиш билан боғлиқ масалаларда муаммолар учраб турибди. Шу ўринда Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.Каримовнинг қуйидаги ибораларини ёдга олиш жоиз: «Биз оддий бир ҳақиқатни доимо эсда тутишимиз даркор. Яъни, сармоясиз тараққиёт йўқ, ишлаб чиқаришни ва умуман, мамлакатимизни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашни инвестицияларсиз тасаввур этиб бўлмайди».
Ҳақиқатан ҳам, хусусий мулк ва хусусий тадбиркорлик жадал ривожланиши учун зарур шарт-шароитлар ва имкониятлар яратиш, ташкил этиш ҳамда фаолиятни йўлга қўйиш тартибини янада соддалаштириш, жиноий ва маъмурий қонунчиликни либераллаштириш ҳисобидан тадбиркорларга янада эркинлик беришда инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, тадбиркорликни ривожлантириш ва рағбатлантириш самарадорлигини оширишга оид қўшимча чора-тадбирлар дастури қабул қилинишини тақозо этмоқда.
Давлат бошқарувининг меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларида ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштириш, максимал даражада қулай инвестиция иқлимини яратиш, давлат ва хўжалик бошқаруви очиқлигини оширишда автоматлаштирилган «On-line-мониторинг» ахборот тизими жорий этилиши муҳим ўрин тутади.
Мазкур автоматлаштирилган ахборот тизими «2015–2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизациялаш ва диверсификация қилишни таъминлаш чора-тадбирлари дастури»да белгилаб берилган прогноз кўрсаткичлари бажарилиши ҳамда ушбу дастурга киритилган инвестиция лойиҳалари ўз вақтида ва самарали амалга оширилишини таъминлаш бўйича мониторинг ишларида алоҳида аҳамият касб этади.
Айни пайтда, 2015 йилнинг 15 май куни қабул қилинган «Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли ҳимоя қилишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф этиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармон ишбилармонлик муҳити ва бизнес шароитини яхшилаш таъсирчанлигини оширди. Яъни, ушбу ҳужжат тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш йўлидаги мавжуд тўсиқ ва чекловларни тугатиш, хусусий мулк улушини изчил ошириш, қулай иқтисодий, ҳуқуқий шарт-шароитлар яратишда янги босқични бошлаб бергани билан ҳам аҳамиятлидир.
2000 йилда иқтисодиётга йўналтирилган хорижий инвестициялар умумий ҳажми 172,3 млрд сўмни, шундан 14,5 фоизи ТТХИ ташкил этган. 2005 йилда хорижий инвестициялар ҳажми беш баробарга кўпайиб, 687 млрд сўмга етган. Иқтисодиётнинг рақобатбардошлигини таъминлаш, уни сифат жиҳатдан самарадорлигини оширишга қаратилган инвестиция сиёсати туфайли, 2010 йилда ТТХИнинг умумий хорижий инвестициялардаги улуши 68,5 фоизга тенг бўлган.
Глобал молиявий-иқтисодий инқирознинг кейинги тўлқини дунё давлатларини тўлиқ қамраб олган бир пайтда Ўзбекистонга четдан кириб келган хорижий инвестициялар ҳажми 4,3 трлн сўмни, ТТХИ улуши эса энг юқори кўрсаткични, яъни 87 фоизни ташкил этган. 2015 йилда ТТХИлар қиймати қарийб 6,2 трлн сўмни, яъни бу кўрсаткич 2010 йилга нисбатан 1,6 баробарга кўпайган.
Таҳлил қилинаётган даврда бошқа ижтимоий-иқтисодий кўрсаткичларда ҳам ўзига хос ўзгаришлар рўй берганини қайд этиш ўринли. 2000 йилда Ўзбекистон аҳолисининг умумий сони 24,5 млн кишини, ишлаб чиқарилган ЯИМ ҳажми эса жорий нархларда 3,3 трлн сўмни ташкил этган. 2015 йил якунлари бўйича ишлаб чиқарилган товар ва хизматларнинг умумий ҳажми 171,4 трлн сўмдан иборат бўлган.
Агар ушбу рақамларни миқдор ва сифат кўрсаткичлари орқали изоҳлайдиган бўлсак, бунинг учун жон бошига ҳамда ривожланаётган мамлакатларнинг худди шу кўрсаткичлар бўйича натижаларини қиёсий таҳлил қилиш ва баҳолаш мақсадга мувофиқ бўлади. Шунда аниқ ва ҳар томонлама адолатли, мантиқий хулоса чиқариш имконияти юзага келади.
Ўзбекистон аҳолиси ҳар йили ўртача 1,6 фоизга кўпайиб бормоқда. Демак, жон бошига тўғри келадиган иқтисодий кўрсаткичларнинг юқори бўлишини таъминлаш учун битта банд аҳолига тўғри келадиган ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш ҳажмини йилдан-йилга ошириб бориш (аҳолининг ўсиш суръатидан юқори ҳажмда) талаб этилади. Бунинг учун, кам энергия сарфловчи ва юқори унумдорликка эга бўлган техника ва технологияларни сафарбар этиш, малакали ишчи-ходимлар тайёрлаш, замонавий менежментнинг илғор усулларини амалиётга жорий этиш лозим. Бунда ТТХИ кўламини жадаллаштириш, корпоратив бошқарувнинг асосий принципларини кенг ҳажмда корхона ва компаниялар фаолиятига татбиқ этиш муҳим аҳамият касб этади.
Айни пайтда республикамиздаги мавжуд асосий воситаларнинг катта қисми жисмоний-маънавий жиҳатдан эскирган. Мазкур ҳолатларни инобатга олиб, ҳукумат томонидан айнан ТТХИларнинг республика иқтисодиётига жалб этилишига устуворлик берилаётганлиги ҳам бежизга эмас.Рақамлар таҳлилига эътибор берсак, мутлақ қийматда жон бошига тўғри келган ЯИМ 2010 йилда 1778,2 минг сўмга, 2015 йилда 5475,1 минг сўмга, ЯИМ умумий ҳажми жорий нархда 171,4 трлн сўмга тенг бўлган.
Таъкидлаб ўтилганидек, аҳоли сонига нисбатан маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш суръати юқори бўлиши ишлаб чиқариш самараси мусбат эканлигидан далолат беради. Ишлаб чиқаришда мусбат самарасига эришиш жон бошига тўғри келадиган ишлаб чиқариш ҳажми, жон бошига тўғри келадиган даромад ошиши, шунингдек, омил унумдорлиги ўсишини келтириб чиқаради.
Таҳлилларга кўра, аҳоли сони ўсиш суръатига нисбатан жон бошига тўғри келадиган ЯИМ, аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача даромад, асосий фондларнинг қиймати, асосий капиталга киритилган инвестициялар ҳажмининг ўсиш суръати юқори бўлган. Демак, жорий давр даражаси базис давр даражасига нисбатан бир неча маротаба кўп эканлигидан далолат бериб турибди.
Ушбу маълумотлар ўзаро бир-бирига боғлиқ равишда таҳлил қилинаётганда нархлар индексини инобатга олиш лозим. Кўпгина ҳолларда инфляциянинг таъсири, унинг йиллик ўзгаришини инобатга олмаслик оқибатида хато хулосаларга келинади. Шу боисдан, вақтлар қатори бўйича таҳлил амалга оширилганда кўрсаткичларнинг таққосланиши талаб этилади. Бунинг учун, улар нафақат бир хил ўлчов бирлигида ва аниқлик даражасида ифодаланиши, балки шу билан бирга замон ва макон жиҳатидан ҳам таққосланиши зарур.
Шерзод МУСТАФОҚУЛОВ,
иқтисод фанлари номзоди
0
57 
